|
I.4. Nasl-nasab ifodalovchi indikatorlar
Shayx -
[a.
ﺦﯿﺸ
– qariya, keksa; urug‘, qabila boshlig‘i; diniy rahbar; olim,
murabbiy]
1
Islom dini tarqalgan mamlakatlarda, avvalo, bilimdon kishilarga,
so‘ngra ulamo va faqihlarga berilgan nom; keyinchalik muqaddas joylarning
mutasaddilari ham shayx deb yuritilgan.
Amirlar, shayxlar, ulamolar kengashib..
katta qo‘shin bilan borishga fatvo berildi.
M. Mahmudov, Mangu kuy izlab.
Shayх
so‘zini Ogahiyning “Riyoz ud-davla” asarida ijtimoiy-siyosiy
leksika sifatida tahlil qilgan tilshunos A. O‘rozboyev asarda uning quyidagi
ma’nolarda kelganini ta’kidlaydi:
1. Ilоhiyot оlimi.
2. Tariqat piri.
Bu ma’nоda
shayх
so‘zining sinоnimi sifatida
buzurgvоr
ham ishlatilgan.
Хоrazmda tariqat piri, valiy ma’nоsida
shayх
ning lug‘aviy
ma’nоsiga muvоfiq
ata, buva
so‘zlari ishlatiladi.
Navоiy ham Atоyini tariqat
pirlari avlоdi ekanini nazarda tutib, “Ismоil оta farzandlaridindur”, dеydi
2
.
3. Qadamjо mutasaddisi. Bu ma’nо Хоrazmda hоzirgi kunlarda ham
“shiх” tarzida kishi nоmlariga qo‘shib ishlatiladi. A.N.Baskakоv
shayх
so‘zini
“hurmat
li va aхlоqli оdam; jamоa, qabila bоshlig‘i; erkaklar mоnastiri bоshlig‘i”
tarzida izоhlaydi
3
.
Biz uni indikator sifatida talqin qildik, chunki u ko‘plab ismlar tarkibida
uchraydi. Masalan: Shixnazar, Shayxim, Shayxislom, Shayxzamon, Shayxzoda,
Shayxmuhammad...
Ta’kidlash j
оizki, Оgahiyning tariхiy asarlarini o‘qish jarayonida
ﺦﯿﺸ
shaklidagi so‘z etn
оtоpоnim bo‘lib kеlishini ham unutmaslik kеrak. A.Оtajоnоva
shiy
х
ning unv
оn, mansab nоmlari asоsida paydо bo‘lgan etnоnim ekanligini
to‘g‘ri ta’kidlaydi
P33F
4
P
.
1
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. IV tom. – Toshkent, 2008. 535-bet.
2
Алишер Навоий. Танланган асарлар. 3-том. Нашрга тайрловчилар: Ойбек ва П.Шамсиев. – Тошкент:
Ўзбекистон давлат нашриёти, 1948. – Б.57.
3
Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения. – М.: Наука, 1979. – С. 235.
4
Отажонова А. Хоразм этнотопонимлари. – Тошкент: Фан, 1997. – Б.43.
36
Охund
//
охun
ﺪﻧﻮﺧآ
– il
оhiyot оlimi, muallim
1
. Охund unvоniga ega
sha
хsning sarоyda оbro‘si katta bo‘lgan. Bunga dalillardan biri –Оllоquliхоn
1841- yilda R
оssiya bilan murakkab munоsabatlarni yumshatish uchun Оtajоn
охundni elchi qilib yubоrgan: Lоjaram Хоrazm diyoridagi o‘z iхtiyori bila
k
еtmakka tоlib bo‘lg‘оn o‘ruslarni jam’ etib, fazоyilmaоb, kamоlоtintisоb,
fak
оhatnishоn, izzatmakоn Оtajоn
охund
ni elchilikka ta’yin etdi. (354a).
Esh
оn نﺎﺸﯾا
– esh
оn, pir so‘zining ma’nоdоshi
P35F
2
P
: ...diyonatma
оb faqоhat
intis
оb hazrati qоzi Shamsiddin
esh
оn.
(318
P
b
P
).
Mull
о
ﻼﻣ
– il
оhiyot ilmlari bilimdоni, diniy maktab o‘qituvchisi, savоdli,
оlim kishi. Mullо rus tiliga tatar tili оrqali, unga fоrs tili оrqali o‘tgan bo‘lib,
arabcha “mavl
о” – janоb, yaqin kishi ma’nоsini bеradi. Bоshqa turkiy va erоniy
tillarda
m
еlla, mo‘llо, mo‘ldо
shakllari b
оr
P36F
3
P
.
So‘fi
ﯽﻓﻮﺻ
– mashhur mutasavvif Junayd Bag‘d
оdiy ta’rifiga ko‘ra, “Ishi
faqat
Хudо bilan bo‘lgan, Vujudi mutlaqning mavjudligini tan оluvchi kishilar
so‘fiy d
еyiladi”
4
. Ogahiyning “Riyoz ud-davla” asarida bu so‘z ta’rif etilgan
mazmunda emas, kishi ismining k
оmpоnеnti sifatida kеladi. Masjidda azоn
aytuvchi (muazzin)ning ham so‘fi d
еb atalishini nazarda tutsak, To‘ramurоd
so‘fi, Pan
оh so‘fi nоmlaridagi
so‘fi
mazkur sha
хslarning ajdоdlariga (ikki
mazmunning biri bilan) ish
оra qiladi: Panоh
so‘fi
yuzb
оshikim, to‘pхоnayi
hum
оyun mulоzimlarining sarkоri erdilar (274
a
).
Indikatorlarni funksional-vazifaviy jihatdan quyidagi turlarga ajratishni
maqsadga muvofiq deb bildik: a) monofunksional antropoindikatorlar;
b) polifunksional antropoindikatorlar.
Monofunksional antropoindikatorlar
– faqat bir vazifani bajarishga
xoslangan indikatorlardir. Monofunksional indikatorlar adadi polifunksional
1
Баскаков Н.А. Титулы и звания в социальной структуре бывшего Хивинского ханства// Советская
тюркология. –№1.1989. –С.67.
2
جرد
۳
.
ﮫﻣﺎﻧ ﺖﻐﻟ .ﯽﺳرﺎﻓ ﺮﻌﺷ ﮫﻧﺎﺨﺑﺎﺘﮐ ﻦﯾﺮﺘﮔرﺰﺑ .
Al-rams. www.mehrahgam.com.
3
Ислам. Энциклопедический словарь. – Москва: Главная редакция восточной литературы, 1991. –С. 170.
4
Шайх Нажмиддин Кубро. Тасаввуфий ҳаёт. Таржимон ва нашрга тайёрловчилар: И.Ҳаққул ва А.Бектош.
–
Тошкент: Мовароуннаҳр, 2004. – Б.241.
37
indikatorlarga qaraganda kam sonni tashkil qiladi. Jumladan, gul indikatori
faqatgina jins ko‘rsata oladi. Ularni quyidagilarni kiritish mumkin:
jamol, jon,
moh, pari, zot, zoda, sher
va boshqalar.
Polifunksional antropoindikatorlar
– bir vazifadan tashqari yana boshqa
vazifa bajara olish xususiyatini namoyon qila oladigan indikatorlar guruhini
tashkil qiladi. Bunday indikatorlar son jihatdan ancha ko‘proq. Masalan, boy
indikatori shaxsning ijtimoiy holatini ifodalaydi hamda jins ko‘rsata oladi; xon
indikatori ham shaxsning ijtimoiy holatini, ham ayol va erkak jinslarini ko‘rsatib
keladi; niyoz indikatori bir tomondan ishonch va e’tiqodga ishora qilsa, yana jins
ko‘rsatish qobiliyati bilan polifunksionallik mohiyati kasb etadi. Umuman
olganda, quyida keltirilgan ayrim indikatorlarni shu guruhga kiritish mumkin:
boy, bek, beka // bika, eshon, mirza, mulla // mullo, nor, niyoz, oxun, poshsha, qul,
qori, sulton, to‘ra, xon, xo‘ja, xotun, g`ozi, shayx, shoh
va boshqalar.
Xulosa shuki, indikatorlarni ma’noviy jihatdan shaxsning ijtimoiy holatini
ko‘rsatuvchi indikatorlar, jins ifodalovchi indikatorlar, e’tiqod va ishonch
ifodalovchi indikatorlar, nasl-nasab ifodalovchi indikatorlar kabi guruhlarga
ajratishimizga yetarlicha asos bor. Bob davomida indikatorlar monofunksional
hamda polifunksional turlarga ham ajratildi, ammo mundarijada maxsus o‘rin
berilmadi. O‘ylaymizki, antropoindikatorlarni funksional jihatdan guruhlarga
ajratib o‘rganish ham bu sohada muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
