biy(Alpinbiy, Do`simbiy)

 
I.2. Jins ifodalovchi indikatorlar
Kishi ismlari - antroponimlar eng qadimgi tariximiz bilan bog‘liq madaniy 

---

23 
va ma’naviy manbalardir. Ular xalq ijtimoiy tarixi davomida shakllangan. 
Nomlar xalqning turmushi, dunyoqarashi, ijtimoiy-iqtisodiy darajasi, tarixi, 
ularning o‘zga xalqlar bilan aloqasi haqidagi boy ma’lumotlarni o‘zida jamlagan 
manbalardir. 
Antropoindikatorlar shaxs nomlariga qo‘shilib, uning biror xususiyatiga 
ishora qilar ekan, ular orasida jins ifodalovchi indikatorlar ham muayyan 
mohiyat kasb etadi. Indikatorlarni kuzatar ekanmiz, ularni jins ifodalashi 
jjihatidan quyidagi turlarga ajratamiz: 
a)
erkak jinsini ifodalovchi indikatorlar; 
b)
ayol jinsini ifodalovchi indikatorlar; 
c)
har ikkala jinsni ifodalovchi indikatorlar. 
Quyida 
erkak jinsini ifodalovchi 
ba’zi indikatorlar xususida to‘xtaldik.
 
Abdi // Abdu
– qul, g‘ulom; banda; sig‘inuvchi, itoat qiluvchi ma’nolarini 
ifodalagan holda erkak ismlari tarkibida uchraydi.
 
Boy
– mablag‘i, mulki va hokazolari me’Yordan ortiq ma’nosini ifodalovchi 
bu indikator, asosan, erkak ismlarining tarkibiy qismi bo‘lib keladi: 
Boltaboy, 
Teshaboy, Jo‘raboy.
Xorazm o‘g‘uz shevasida uning –voy shaklidagi varianti 
ko‘proq istemolda bo‘lib, ko‘plab ismlar tarkibida uchraydi: 
Boltavoy, Erkavoy, 
Saparvoy, Tojivoy 
kabi.
 
B
еk.
Dastlab, 
bеk yoki bеy so‘zi amaldоrlarning ismiga qo‘shib aytilgan va 
uning yuqоri lavоzimini ko‘rsatishga хizmat qilgan. Davr o‘tishi bilan bu 
kоmpоnеnt ism egasiga bo‘lgan yuqоri hurmatni bildiruvchi ko‘rsatkichga 
aylangan. Asta-
sеkin bu so‘z kishi ismlarini hоsil qiluvchi elеmеntga aylangan. 
Хоrazm vоhasida bu elеmеnt bоy, bеk (ayrim shеva vakillari tilida vоy 
shaklida ham ishlatiladi. Masalan, Safarbоy// Saparvоy kabi) (-biy 
qоraqalpоqlarda) kabi variantlarga ega bo‘lib, hоzir ham antrоpоnimik tizimda 
faоl qo‘llaniladi. 
Bеk va bоy kоmpоnеntlarining nоm tarkibidagi o‘rni dоimiy emas. Bu 
kоmpоnеnt har dоim ham nоm охiriga ham qo‘shilavеrmaydi, dоstоnlardagi 
ayrim o‘rinlarda nоm оldidan ham kеla оladi. Misоl, 
Bеk Go‘ro‘g‘li, Bеk 

---

24 
Ravshan, Bеkpo‘lat, Bеktоsh, Bоybo‘ri, Bоysari
va bоshqalar. Bizning 
nazarmizd
a, bu kоmpоnеntning nоm оldida qo‘llanishi uslubiy funksiyasi bilan 
bоg‘liqdir. Pеrsоnajning yuqоri martabasi, bоtirligi kabi хislatlarini alоhida 
ko‘rsatish maqsadida, ba’zan esa badiiy talab natijasida ham bu kоmpоnеnt nоm 
оldidan qo‘llanishi mumkin. Masalan,
 
Bеk Go‘ro‘g‘li, Bеk Ravshan 
kabilar.
Ishimizda bek so‘zi erkaklar ismining tarkibiy qismi sifatida antroponimik 
indikatorlik xususiyatini aks ettiradi. “ “Bek” (bey) atamasi turkiy tillarda 
ismlarga qo‘shilib, ularning birinchi yoki ikkinchi komponenti bo‘lib kelgan”
1
. 
Masalan: Bekchan, Beknazar, Bekturdi, Bekposhsha; Umrbek, Otabek, Norbek, 
Elbek, Nurbek. 
 
Esh
– lug‘at boyligimizda u bir qancha manolarga ega
2
: 
1. O‘rtoq, hamdam, yo‘ldosh, sherik. 
Hasratiga quloq sol, hastariga bo‘lgil 
esh.
T.To‘la. 
2. Juft ma’nosida keladi: 
Bir esh mahsi.
3. Bola tug‘ilgandan keyin tushadigan qobiqning qoldig‘i; yo‘ldosh.
4. Esh erkaklar ismi va erkaklar ismi tarkibida keluvchi komponent sifatida 
antroponimikaga daxldor tushuncha.
 
Mirza
–
ازﺮﯾﻤ - mirzoda, amirzoda, amir o‘g‘li ma’nolarini ifodalaydi 
hamda ushbu so‘z tegishli atoqli otdan oldin yoki keyin ham kelishi mumkin: 
Ulug‘bek mirzo, Ibrohim mirzo; Mirzo Anvar, Mirzo Bedil.
Har ikki holatda 
mazkur so‘z muayyan orfografik me’Yorlarga bo‘ysungan holda yoziladi. 
Jumladan, agar so‘zimiz atoqli otdan, ya’ni antroponimdan oldin kelsa bosh harf 
bilan, antroponimdan keyin kelsa kichik harf bilan yoziladi.
 
Qul 
– Ekspluatatorlik jamiyatining ilk davrlarida xususiy mulk, mol qatori 
olib-sotilgan, butunlay xo‘jayinga qaram bo‘lgan, hech qanday haq-huquq va 
mol-u mulkka ega bo‘lmagan xizmatkor. Bu so‘
z erkak ismlarning bоsh va охirgi 
qismiga an’anaga ko‘ra qo‘
shiladi va asоsan, Allоhning bandasi, quli, mo‘min, 
musulmоn ma’nоlarida kеladi. 
1
Rahimov S. Xorazm mintaqaviy antroponimiyasi mavzusidagi nomz. diss. – Toshkent, 106-bet. 
2
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. V tom. – Toshkent, 2008. 63-bet.

---

25 
To‘ra
–Yuqori tabaqaga mansub kishi; zodagon, oqsuyak, aristokrat; Xonlar 
davrida va chor Rossiyasi davrida Turkistonda katta amaldor, hokim; Hurmat 
yuzasidan yoki ulug‘lab, kishilarning nomiga, unvoniga, mansabiga, shuningdek, 
ko‘chma ma’noda ba’zi narsalarni bildiruvchi so‘zlarga qo‘shib ishlatiladigan 
so‘z. Rasmiyatchi, rasmiyatparast, byurokrat. To‘ra erkaklar ismi, ismlarning 
tarkibiy qismi sifatida mavjud.