Bitiruv malakaviy ishi topshiriq varaqasi

MBBT tillari haqida ma’lumot. 

SQL – kompyuter ma’lumotlar bazasida saqlanuvchi ma’lumotlarga qayta 

ishlash va o’qish uchun mo’ljallangan instrumentdir. SQL – bu strukturlashgan 
so’rovlar tilining (Structured Query Language) qisqartirilgan nomlanishidir. SQL 
abreviaturasi odatda “sikvel” deb o’qiladi. Ba’zi xollarda, “ESKUEL” talaffuzi 
ham SQL abbreviaturasini o’qishda ishlatiladi. Nomlanishidan ko’rinib turibdiki, 
SQL foydalanuvchining ma’lumotlar bazasi bilan o’zaro aloqasini tashkil etish 
uchun qo’llaniluvchi dasturlashtirish tilidir. Haqiqatda esa SQL faqat relyatsion 
deb nomlanuvchi bir turdagi ma’lumotlar bazasi bilan ishlaydi. 
Hozirda bu til MBBT foydalanuvchilariga taqdim etayotgan barcha funksional 
imkoniyatlari qo‘llanilmoqda. Bu imkoniyatlar quyidagilardir: 
1.
Ma’lumotlar strukturasini tuzish. SQL foydalanuvchilarga ma’lumotlar 
strukturasini tuzish, o‘zgartirish hamda ma’lumotlar bazasi elementlari o‘rtasida 
aloqalarni o‘rnatish imkoniyatini beradi. 
2.
Ma’lumotlarni o‘qish. SQL foydalanuvchi yoki dasturga ma'lumotlar 
bazasida saqlanuvchi ma’lumotlarni o‘qish va ulardan foydalanish imkonini 
beradi. 
3.
Ma’lumotlarni qayta ishlash. SQL foydalanuvchiga yoki dasturga berilganlar 
bazasini o‘zgartirish, ya’ni unga yangi ma’lumotlar qo‘shish, mavjud 
ma’lumotlarni o‘zgartirish va o‘chirish imkonini beradi. 
4.
Ma’lumotlar bazasini himoyalash. SQL yordamida ma’lumotlar bazasi 
foydalanuvchilarini undagi ma’lumotlarni o‘qish va o‘zgartirish imkoniyatlarini 
chegaralab qo‘yish mumkin. Bu orqali ruhsat berilmagan foydalanuvchilardan 
axborotlar himoyalanadi. 

---

17 
5.
Ma’lumotlardan birgalikda foydalanish. SQL ma’lumotlardan birgalikda 
foydalanishni koordinatsiya qiladi, bu esa parallel ishlayotgan foydalanuvchilar 
bir-birlariga 
xalaqit bermasdan ma'lumotlar bazasidagi ma’lumotlardan 
foydalanishlari imkonini beradi. 
6.
Ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlash. SQL ma'lumotlar bazasini 
yaxlitligini ta’minlashga imkon beradi va unda noo‘rin o‘zgartirishlar qilishni 
oldini oladi. 
My SQL ni faqat m SQL kamchiliklariga javob sifatida qarash noto’g’ridir. 
Uning ixtirochisi Makyl Videnius (yana Monty sifatida ma’lum) Shved 
kompaniyasi TSX xodimi ma’lumotlar bazasi bilan 1979 – yildan beri ishlaydi. 
Yaqin paytgacha Videnius TSX da faqat dasturchi edi. 1979 – yilda firma ichida 
foydalanish uchun UNIREG nomli ma’lumotlar bazasini boshqarish vositasini 
yaratdi. 1979–yildan so’ng UNIREG bir necha tillarda yozildi va kata ma’lumotlar 
bazalarini qo’llash uchun kengaytirildi. Bitta dastur bajarilayotgan har bir jarayon 
bu dastur nusxasi deyiladi, chunki xuddi o’zgaruvchi nusxasi kabi xotiradan joy 
oladi. 1994 – yilda TSX da WWW uchun amaliy dasturlar yarata boshladi va bu 
loyihani qo’llashda UNIREG dan foydalandi. Baxtga qarshi, UNIREG katta 
harajatlar talab qilgani uchun, undan veb-sahifalarni dinamik generatsiya qilish 
uchun muvaffaqiyatli foydalanib bo‘lmadi. Va TSX shundan so‘ng SQL va mSQL 
ga murojaat qildi Lekin o‘sha paytda mSQL faqat 1.x relizlari shaklida mavjud edi. 
Yuqorida aytganimizdek mSQL 1.x versiyalari hech qanday indekslarni qo‘llamas 
edi va shuning uchun UNIREG dan unumdorligi past edi.Videnius mSQL avtori 
Xyuz bilan bog‘landi va mSQL ni UNIREG dagi V+ ISAM qayta ishlovchisiga 
ulash fikri Bilan qiziqtirmoqchi bo‘ldi. Lekin Xyuz shu paytga keldib mSQL 2 
yaratish yo‘lida anchaga ketgan va indekslar bilan ishlash vositalarini yaratgan edi. 
TsX o‘z talablariga ko‘proq mos keluvchi ma’lumotlar bazalari serverini 
yaratishga qaror qildi. TsX xodimlari Yangidan velosiped ixtiro qilib o‘tirmadilar. 
Ular UNIREG ni asos qilib oldilar va soni oshib borayotgan o‘zga dasturchilar 
utilitalaridan foydalandilar. O‘z tizimlari uchun boshida mSQL uchun yaratilgan 
API bilan deyarli ustma-ust tushuvchi API yaratdilar. Natijada Yangi kengroq 
imkoniyatga ega TsX ma’lumotlar bazasiga o‘tmoqchi bo‘lgan mSQL 
foydalanuvchisi o‘z kodiga juda kam o‘zgartirish kiritishi talab qilinardi. Shu bilan 
birga Yangi ma’lumotlar bazasi kodi to‘la original edi. 1995 yil may oyiga kelib 
TsX kompaniya ichki talablarini qanoatlantiruvchi ma’lumotlar bazasi, - MySQL 
1.0 ga ega edi. Firma biznes – partneri Detron HB dan David Aksmark (David 
Axmark) TsX ga o‘z serverini Internetda ko‘rsatishni taklif qildi. Serverni 
Internetda ko‘rsatishdan maqsad - birinchi bo‘lib Aladdin Peter Deych (Aladdin 
Peter Deutsch) qo‘llagan biznes modeldan foydalanishdir. Natijada MySQLni 
mSQL ga nisbatan «tekinroq» qiluvchi o‘ta moslashuvchan avtorlik huquqlari 
olindi. Nomiga kelganda Videnius bu haqida shunday deydi: «Xozirgacha 

---

18 
noma’lum MySQL nomi qaerdan kelib chiqqani. TsX da asosiy kattalog, hamda 
bibliotekalar va utilitalar ko‘p qismi bir necha o‘n yildan beri «mu» prefiksiga ega. 
Shu bilan birga mening qizim (bir necha yilga kichik) ismi ham May (My). 
Shuning uchun haligacha sir, bu ikki manbaning qaysi biri MySQL nomini 
bergan». 
Mantiqiy operatorlar 
Mantiqiy (bul) operatorlar ikkita va undan ko’p taqqoslash ifodalarini bir 
butun qilib birlashtirish uchun ishlatiladi: 
✓
Rnd – konyunksiya (mantiqiy E – VA); 
✓
Or – dizyunksiya (mantiqiy EЛЕ – YOKI);
✓
Not – mantiqiy inkor; 
✓
Оог – YOKI – VA ni rad etuvchi; 
✓
EQV – mantiqiy ekvivalentlik; 
✓
Imp – mantiqiy implikatsiya. 
Ular faqat True, False yoki Null mantiqiy qiymatlarini qaytaruvchi ifodalardan 
tashkil topishi mumkin. Aks holda bitlar bo’yicha taqqoslash bajariladi. Mantiqiy 
operatorlar, ular minusga ekvivalent bo’lgan Not – mantiqiy inkor operatoridan 
tashqari, har doim ikki operand ustida bajariladi. 
Funsiyalar. 
Funksiyalar identifikatorlar kabi chaqirish nuqtasiga qiymatlarni qaytarish uchun 
ishlatiladi. Qaratilayotgan funksiyaning qiymatini uning turi bo’yicha aniqlanadi, 
masalan, NOW funksiya kompyuter soatining sana vaqtini qaytaradi. Sintaktik 
funksiyalar identifikatoridan keyin keluvchi qavslar bilan ajratiladi. Ko’p 
funksiyalar argumentlar bo’lishini talab qiladi. Ular funksiyaga murojaat paytida 
bu qavslar ichiga bir – biridan vergullar bilan ajratilib yoziladi. Funksiyalar yangi 
ifodalar va funksiyalarni hosil qilishda ishlatilishi mumkin. 
FORMALAR BILAN ISHLASH 
Ma’lumotlarni Accessga ikkita usulda kiritish mumkin:jadvalga va formaga 
(shaklga). Ma’lumotlarni kiritish usuli kelajakda ularni o’zgartirish chastotasiga 
bog’liq. 
Agar kiritilgan ma’lumotlar ahyon – ahyonda o’zgartiriladigan bo’lsa, u holda 
ular bilan ishlashda jadvallardan foydalangan ma’qul. Jadval rejimini 
ma’lumotlarni to’liq ko’zdan kechirish zaruriyati tug’ilganda ham qo’llash tavsiya 
etiladi. Agar kiritiladigan ma’lumotlar tez – tez o’zgartiriladigan bo’lsa ularni 
formaga kiritiladi. Chunki u holat e’tiborni aniq yozuvlarga tegishli ma’lumotlarga 
qaratish imkonini beradi, masalan, aniq mijozga tegishli ma’lumotlar.
Ixtiyoriy forma Access – jadval yoki so’rov asosida quriladi. Maydon nomlari 
jadval spesifikasiyasidan olinadi, ularni formada joylashtirish esa o’zimizning 
ixtiyorimizda bo’ladi. Maydonlarning formada joylashish ketma – ketligini 
mantiqan bog’langan maydonlarni guruhlarga jamlab aniqlash kerak bo’ladi. 

---

19 
Formaga boshqarish elementlarini ham qo’yish mumkin. Bitta jadval asosida 
foydalanuvchi bir nechta forma yaratishi mumkin: bittasini raxbar uchun, 
boshqasini hisobchi uchun, uchinchisini ombor xizmatchisi uchun va hokazo. 
Formaning barcha ma’lumotlari uning boshqarish elementlarida saqlanadi, 
ba’zilari esa bazaviy jadval maydonlari bilan bevosita bog’langan bo’ladi. Bunday 
elementlarda jadval maydonlarining qiymatlarini ko’rsatish va ularga o’zgartirish 
kiritish mumkin. Formaning boshqa elementlari, masalan, maydon nomlari, ularni 
jihozlash uchunxizmat qiladi.
Formaning uch xil usul bilan hosil qilish mumkin: 
1.
Formalar konstruktori yordamida – forma maketi yaratiladi va 
foydalanuvchiga forma yaratish uchun mo’ljallangan uskunalar to’plamini (usta va 
quruvchi kabi avtomatlashtirish vositalari ham) tavsiya qilinadi. 
2.
Forma ustasi yordamida – formalar loyihalash jarayonini boshqaradi. 
Foydalanuvchi va ustaning forma yaratish bo’yicha muloqoti natijasida tayyor 
forma paydo bo’ladi. 
3.
Avtoformadan foydalanib – tanlangan jadval asosida quyidagi tur 
formalardan biri hosil qilinadi: В стопбец, Лен – точпую, Табпичпую. Forma 
yaratish uchun ma’lumotlar bazasi oynasining Формы qo’yilmasidagi Создать 
tugmasi bosiladi. Ekranda Новая форма muloqot oynasi paydo bo’ladi. Bu oynada 
dastur foydalanuvchiga forma yaratish usulini tanlashni tavsiya qiladi. Forma 
yaratish usullari ro’yxatidan tanlashdan oldin oynaning pastki qismida joylashgan 
maydonda forma yaratishda asos qilib olinayotgan jadval yoki so’rov ko’rsatiladi.
FORMALARNI AKS ETTIRISH HOLATLARI 
Har bir Access – formani ekranda quyidagi holatlarda aks ettirish mumkin: 
1.
Konstruktor holatida; 
2.
Forma holatida; 
3.
Jadval holatida. 
Ko’rsatilgan holatlarni o’zgartirish Вид menyusi buyruqlari yordamida yoki 
uskunalar panelidagi holatlar nomlari ro’yxatini ochuvchi Вид tugmasi yordamida 
amalga oshiriladi. 
Konstruktor holati. Formalarning konstruktor holati Вид menyusining 
Конструктор buyrug’i yordamida o’rnatiladi va u formalarni loyihalash uchun 
mo’ljallangan.
Forma holati. Вид menyusining Режим формы buyrug’i formalarning ishchi 
ko’rinishini o’rnatadi. Bu holatda foydalanuvchi forma yaratilgan jadvalda 
qo’shish, o’chirish, yangilash va ma’lumotlarni aks ettirish ishlarini bajarishi 
mumkin. Ma’lumotlar yozuvlar bo’yicha (faqat bitta yozuv ma’lumotlari ko’rinadi) 
yoki jadval ko’rinishida (ekranda bir nechta yozuv paydo bo’ladi) aks ettiriladi. 
Yozuvlar bo’yicha tasvirlashni ma’lumotlarni qo’shish va o’zgartirish uchun 
ishlatish tavsiya etiladi. 

---

20 
Jadval holati. Formalarni jadval holatida tasvirlash Вид menyusining Режим 
таблицы buyrug’i yordamida amalga oshiriladi. Bu holatda foydalanuvchi bir 
paytda bir nechta boshqaruv elementlarisiz formatlanmagan yozuvlarni ko’rishi 
mumkin. Jadval holatida tasvirlangan forma har doim ham forma uchun asos 
bo’lgan jadval bilan bir xil bo’lmaydi. Maydonlarning formada va joriy jadvalda 
joylashish tartibi farq qilishi mumkin. 
Formadagi yozuvlarni ko’rish forma oynasining pastki qismida joylashgan strelkali 
tugmalar hamda (PageUp) va (PageDown) tugmalari yordamida amalga oshiriladi. 
Aktivlashtirilgan maydon tashkil qiluvchilari belgilanadi. Forma maydonlarini 
tashkil etuvchilari almashtirish mumkin bo’lgan tahrirlash holati (F2) tugmasini 
bosish yordamida o’rnatiladi. Maydon tashkil etuvchilari o’zgartirilganda forma 
oynasining belgilash ustunida qalam tasviri paydo bo’ladi.