|
AMIR UL-MO‘MININ ALI KARRAMALLOHU VAJHAHU SO‘ZIGA
TARJIMAKIM – UNZUR LIMOQOLA LOTANZUR LIMANQOLA
1
Chun g‘araz
2
so‘zdin erur ma’ni anga,
Noqil
3
o‘lsa xoh xotun, xoh er.
So‘zchi holin boqma, boq so‘z holini,
Ko‘rma kim d
е
r ani, ko‘rgilkim, n
е
d
е
r.
Nazariy ma’lumot
G‘AZAL
G‘azal – musulmon Sharqi xalqlari adabiyotlarida eng ko‘p
tarqalgan lirik janr. U dastlab arab sh
е
’riyatida milodiy VI–VII
asrlarda paydo bo‘lib, k
е
yinchalik boshqa Sharq xalqlari so‘z
san’atiga ham o‘tgan. XIII–XIV asrlarga k
е
lib sh
е
’rning bu turi
to‘la shakllangan va mukammal holga y
е
tgan.
G‘azalning tuzilishi, mazmun-mavzusi va badiiy jihatlari
bo‘yicha bir n
е
cha talab va o‘ziga xoslik bor.
Avvalo, g‘azallar ko‘pincha ishqiy mavzuda bitiladi. Ammo
ma’no-mazmun jihatidan Allohni maqtashga (hamd), Muham-
mad payg‘ambar(s. a. v.)ni ta’ri
ashga (na’t) bag‘ishlangan,
rindona (may va mayxona bilan bog‘liq tasvirlarga asoslangan),
orifona (pand-nasihat ruhidagi), tabiat go‘zalliklaridan zavqlanish
asosidagi (p
е
yzaj) va boshqa g‘azallar ham yoziladi. Shuning
uchun shoirlar bu janr namunalarida odam va olam, tabiat va
jamiyatning turli-tuman murakkab tomonlarini ham yoritishga
harakat qilgan.
Hajmi 3 baytdan 19, hatto, 27 baytgacha bo‘lgan g‘azallar
uchraydi. Biroq Navoiy va boshqa ko‘p shoirlarimiz ijodida,
asosan, bu janrning 7 va 9 baytli namunalariga duch k
е
lamiz.
Shu miqdor eng mukammal hajm d
е
b qabul qilinadi.
1
U n z u r l i m o q o l a l o t a n z u r l i m a n q o l a (arabcha) – Kim
deganiga emas, nima deganiga qara.
2
G‘ a r a z – maqsad, niyat.
3
N o q i l – naql etuvchi, so‘zlovchi.
138
Bir g‘azal boshdan-oxir bir vaznda bitiladi. Garchi Navoiy
ijodida aruzning turli bahrlarida yozilgan g‘azallar uchrasa ham,
o‘zb
е
k shoirlari g‘azallarining ko‘pchiligi, asosan, ramal, bir
qismi esa hazaj bahrida bitilgan. Boshqa bahrlarda juda kam
yozilgan.
G‘azalda bitta qo
ya tizimiga amal qilinadi. Misralar
aa,
ba, da, ea, fa
va hokazo tarzda qo
yalanadi.
G‘azal baytlari – nisbiy ma’noda mustaqillikka ega. Ya’ni har
bir bayt imkon qadar til talablari bo‘yicha tugallangan alohida
jumladan iborat bo‘lishi, umumiy matndan yulib olib o‘qiganda
ham tugal ma’no-mazmunni anglatishi lozim. G‘azallar, baytlar
mustaqilligi, ya’ni qo‘shmisralarning o‘zaro bog‘liqligi, manti-
qiy k
е
tma-k
е
tligi va bir-birini taqozo etishi darajasiga ko‘ra,
quyi dagi turlarga bo‘linadi:
a) parokanda g‘azallar (bunda baytlar bir-biridan o‘ta mustaqil
bo‘ladi, ularning o‘rni almashtirilsa ham, unchalar s
е
zilmaydi);
b) yakpora g‘azallar (bunda baytlar mantiqan k
е
tma-k
е
tlikka
ega bo‘ladi);
d) voq
е
aband g‘azallar (bunda baytlar k
е
tma-k
е
tligini suj
е
t,
ya’ni muayyan voq
е
a tasviri boshqaradi);
e) musalsal g‘azallar (bunda baytlar o‘zaro chambarchas
bog‘liq bo‘ladi, ma’no-mantiq jihatidan kuchli tarzda biri ikkin-
chisini taqozo etib k
е
ladi).
Navoiy parokanda, ya’ni baytlar o‘rnini o‘zgartirib qo‘ysang
ham, h
е
ch narsa o‘zgarmaydigan g‘azallarni qattiq tanqid qilgan.
Oldingi darslar jarayonida ko‘rib o‘tilgan «Jong‘a chun dermen:
«Ne erdi o‘lmakim kay
yati?..» g‘azali musalsal g‘azalning
yorqin namunasi hisoblanadi.
G‘azalning aksaran oxirgi bayti (maqta’si) yoxud ba’zan undan
oldingi baytda shoir taxallusi qo‘llanadi. L
е
kin taxallus qo‘llash
majburiy emas. G‘azal taxallussiz ham yozilav
е
rishi mumkin.
Istiqlol yillarida o‘zb
е
k mumtoz sh
е
’riyati, xususan, Navoiy
ijodidagi g‘azallar ma’nolarini har tara
ama sharhlash kuchay-
di, bu janr namunalarining tasavvu
y ma’nolarini ham ochib
b
е
rishga harakat qilinyapti.
139
G‘azal yozish an’analari hozirgi o‘zb
е
k sh
е
’riyatida ham davom
etyapti. Ba’zan barmoq vaznida bitilgan g‘azallar ham uchrayotir.
Ko‘p asrlardan buyon g‘azallarga kuy bastalanib, ular ashu-
la qilib kuylanib k
е
ladi. «Shashmaqom» tarkibidagi ashula-
lar matnini ham, asosan, g‘azallar tashkil etadi. Hozirgi payt-
da g‘azallarni zamonaviy estrada yo‘lida aytish tajribasi ham
kuchayyapti.
G‘azaldagi uchta baytning alohida nomi bor: birinchi bayt
Do'stlaringiz bilan baham: |
