|
«lirik ch
е
kinish»
2
, Y. Is’hoqov
«b
е
gona
yoki qistirma baytlar»
,
3
N. Komilov esa
«gardish», «bozgasht»
(«qaytish»)
4
d
е
b nomlaydi. Aslida, Navoiy g‘azallarida asar maz-
muni bilan bog‘lanmagan bayt bo‘lmaydi. «B
е
gona»lik – nisbiy
tushuncha. U
«lirik ch
е
kinish»
ma’nosini muayyanlashtirgan holda
ifodalab k
е
lgan.
«Ch
е
kinish»
bilan
«b
е
gonalik»
– bir-biriga juda
yaqin tushunchalar hisoblanadi.
1
Ruboiyshunoslikda bu janr namunalaridagi dastlabki ikki satrni t
е
z i s,
uchinchi misrani a n t i t
е
z i s va to‘rtinchi qatorni s i n t
е
z (xulosa) tarzida
sharhlash bor (Qarang: X a k k u l o v I. Ch. Rubai v uzb
е
kskoy lit
е
ratur
е
. AKD.
T.: 1975. S. 11). Bizningcha, ana shu a n t i t
е
z i s sifatidagi uchinchi misradan
shoirlar ko‘pincha kichik (mini) lirik ch
е
kinish sifatida foydalanadi.
2
H a y i t m
е
t o v A. Navoiy lirikasi. T.: «Fan» nashriyoti, 1961. 144-b
е
t.
3
I s’ h o q o v Y. Navoiy poetikasi. T.: «Fan» nashriyoti. 1983. 62-b
е
t.
4
K o m i l o v N. Ma’nolar olamiga safar (Alish
е
r Navoiy g‘azallariga sharhlar).
T.: «TAMADDUN» nashriyoti. 2012. 48-, 54- va 64-b
е
tlar.
141
QIT’A
Qit’a – musulmon Sharqi, jumladan, o‘zb
е
k mumtoz sh
е
’riya-
ti ning lirik janrlaridan biri.
Sh
е
’riy shakl sifatida u adabiyotda
qasida va g‘azaldan oldin paydo bo‘lgan,
d
е
b qaraladi. Qit’a
mustaqil baytlardan tashkil topgani uchun g‘azalga o‘xshab
k
е
tadi. Ammo g‘azaldan k
е
skin farq qiladigan jihatlari bor.
Birinchidan, qit’ada matla’ bo‘lmaydi. Shuning uchun bayt-
larning hammasi bir xil –
ab, db, eb, fb
va hokazo tarzda
qo
yalanadi.
Ikkinchidan, hajmi ham g‘azaldagi kabi qat’iy emas. Eng
kami ikki baytdan tashkil topadi. Biroq uning ko‘p baytli, hat-
to, o‘n to‘qqiz qo‘shmisradan iborat namunalari ham uchraydi.
Uchinchidan, g‘azalda mavzular – ch
е
garalanganroq. L
е
kin
qit’a larda unaqa emas. Qit’ada shakl va mazmun jihatidan
erkinlik – ko‘p, mavzu doirasi ch
е
garalanmagan.
To‘rtinchidan, qit’ada shoir taxallus qo‘llashi kamdan kam
uchraydi. Navoiy ba’zi qit’alaridagina taxallus ishlatadi.
B
е
shinchidan, g‘azallarga sarlavha qo‘yilmaydi. Ammo Alish
е
r
Navoiyning «Xazoyin ul-maoniy»ga kiritilgan barcha qit’alariga
nasriy sarlavha qo‘yilgan. Sarlavhalarda qit’a mazmunining bosh
g‘oyasi yoki yo‘nalishi bayon etib qo‘ya qolingan.
Oltinchidan, g‘azal yaratish niyati bilan o‘rta baytlari yozil-
gan, ammo matla’ va maqta’si tugallanmagan parchalarni ham
ayrim shoirlar d
е
vonlariga qit’a sifatida kiritav
е
rgan. Binobarin,
«qit’a»
so‘zi arab tilida
bo‘lak, qism, parcha
ma’nolarini ang-
latadi.
Qit’a yaxlit asar sifatida ijtimoiy-siyosiy, diniy-falsa
y, ax-
loqiy-ta’limiy va boshqa yo‘nalishlardagi muayyan mavzuga
bag‘ishlanadi. Qit’alarda, umuman olganda, pand-nasihat ruhi
ustunlik qiladi. Shoirlar bu janr namunalarida ba’zan hajv, ha zil-
mutoyiba, jiddiy tanb
е
h tarzida, ba’zi hollarda esa o‘z hayoti-
ning turli lahzalari, ko‘rgan-k
е
chirganlari ta’sirida paydo bo‘lgan
mulohazalari va hukm-xulosalari sifatida
kr bayon etadi.
O‘zb
е
k
adabiyotida
qit’aning
ilk
namunalari
Mahmud
Koshg‘ariyning «D
е
vonu lug‘atit turk» asarida, Xorazmiy, Yusuf
142
Amiriy, Gadoiy, Lut
y ijodida uchraydi. Biroq Alish
е
r Navoiy
bu janrning y
е
tuk namunalarini yaratib, o‘zb
е
k qit’achiligini
yuksak pog‘onalarga ko‘tardi. «Xazoyin ul-maoniy»dagi to‘rt
d
е
vonda jami 210 ta qit’a mavjud. Ularning d
е
vonlardagi miq-
dori quyidagicha:
«G‘aroyib us-sig‘ar»da – 50 ta;
«Navodir ush-shabob»da – 50 ta;
«Bado
е
’ ul-vasat»da – 60 ta;
«Favoyid ul-kibar»da – 50 ta.
Bulardan tashqari, buyuk mutafakkirning «Mahbub ul-qulub»,
«Xamsat ul-mutahayyirin», «Holoti Pahlavon Muhammad» va
boshqa asarlarida ham qit’a namunalari uchraydi.
K
е
yingi asrlarda Zahiriddin Muhammad Bobur, Poshshoxo‘ja,
Munis Xorazmiy, Shavqiy Kattaqo‘rg‘oniy, Shukuriy Farg‘oniy,
Muhammadrizo Ogahiy, Miriy, Avaz O‘tar, Almaiy va boshqa
shoirlar qit’achilikda Navoiy an’analarini davom ettirdi. Ammo
Navoiygacha ham, undan k
е
yin ham h
е
ch kim mazkur janrni
bu buyuk o‘zb
е
k shoiri darajasida rivojlantira olgan emas.
XX asrda Habibiy, Sobir Abdulla, Maqsud Shayxzoda,
Mirt
е
mir, Chustiy, Charxiy, Erkin Vohidovlar qit’a bitgan. Ho-
zirgi paytda barmoq vaznida ham qit’alar yozilyapti.
143
Do'stlaringiz bilan baham: |
