Birin ch I b o‘ L i m texnologik parametrlarni nazorat qilish usullari va vositalari

7.3- §. KUCHNI O‘LCHASH
Texnologik jarayonlarda mashina va mexanizmlarning alohida qismlariga ta’sir qiladigan kuchlar va bu kuchlar ta’sirida vujudga keladigan deformasiyalarni
(cho‘zilish, qisilish, bukilish va hokazo) o‘lchash uchun ko‘pincha tenzometrik
o‘lchagichlar qo‘llaniladi. Bunday o‘lchash o‘tkazgich yoki yarim o‘tkazgich similar aktiv qarshiligining deformasiya natijasida o‘zgarish samaraciga asoslanadi. Bu samara tenzosezuvchanlik deb ataladi. Tenzometrik o‘lchagichlarning tenzosezuvchanlik koeffisienti

bilan xarakterlanadi,
bu yerda — qarshilikning nisbiy o‘zgarishi;
— cho‘zilish yoki qisilishning nisbiy
o‘zgarishi; l — tenzoo‘lchagichning deformasiyagacha bo‘lgan uzunligi; ∆l — tenzoo‘lchagichning deformasiya
natijasida cho‘zilishi, R — tenzoo‘lchagichning deformasiyagacha bo‘lgan aktiv qarshiligi; ∆R — tenzoo‘lchagich
qarshiligining deformasiya natijasida o‘zgarishi.
Hozirgi vaqtda juda ingichka sim, folga va yarim o‘tkazgich materiallardan
tayyorlangan tenzometrik o‘lchagichlar texnikada keng qo‘llanilmoqda Simdan
yasalgan tenzoo‘lchagichning tuzilishi, mashina va mexanizmning tekshirilishi
lozim bo‘lgan qismiga o‘rnatilish sxemasi va tavsifi 7.5-rasm, a, b, v larda
ko‘rsatilgan. Undagi tenzoo‘tkazgich diametri 0,02...0.05 mm gacha bo‘lgan ingichka zigzag shakliga ega bo‘lgan sim bo‘lagidan tuzilgan va yupqa qog‘oz yoki plyonka orasiga olinib, elim bilan yopishtirilgan bo‘ladi.
Bunday tenzoo‘lchagich statik yoki dinamik deformasiyasi o‘lchanishi kerak bo‘lgan mashina va mexanizmning tekshirilishi kerak bo‘lgan qismiga elimlab mustahkam yopishtiriladi. Bunda sim zigzaglarining uzun tomoni l mashina va mexanizmning deformasiyasi o‘lchanishi kerak bo‘lgan qismiga ta’sir qiladigan kuch f yo‘nalishiga mos yo‘nalgan bo‘lishi kerak (7.5-rasm, a).

7.5 – расм. Тензоўлчагич
а – тензо датчикнинг ўрнатилиш схемаси
б – мувозанатлашадиган кўприк схемаси
в – тензоўлчагичнинг статик характеристикаси
Shunda kuch yo‘nalishi bo‘yicha vujudga kelgan deformasiya (cho‘zilish, qisilish) tenzoo‘lchagich simining uzunligi l ni ham o‘zgartiradi. Natijada simning ko‘ndalang kesimi S va solishtirma qarshiligi к ham o‘zgaradi. Agar simning cho‘zilgunga qadar bo‘lgan qarshiligi

bo‘lsa, cho‘zilgandan keyingi qarshiligi R + ∆ R bo‘ladi.
Amalda tenzoo‘lchagich qarshiligining o‘zgarishi ∆R muvozatlanadigan
ko‘prik sxema yordamida o‘lchanadi (7.5-rasm, a, b). Simli tenzoo‘lchagichlar ko‘pincha konstantan yoki nixromdan tayyorlanadi. Chunki bu simlarning solishtirma qarshiligi к katta, qarshilik o‘zgarishiga haroratning ta’siri juda kam bo‘ladi. Simli tenzoo‘lchagichlarning xarakterli o‘lchamlari: nominal qarshiligi R = (50 — 400) Om; simning kuch yo‘nalishi bo‘yicha uzunligi I =(15 — 45) mm; eni b = 7—-10 mm; sezuvchanlik koeffisienti

massasi juda ham kichik bo‘ladi. So‘nggi paytlarda texnikada yarim o‘tkazgichli tenzoo‘lchagichlar keng qo‘llanila boshlandi. Bunday tenzoo‘lchagichlar asosan germaniy yoki kremniy plastinalaridan tayyorlanadi. Plastinalar yupqa qog‘oz yoki plyonka orasiga olinib, elimlanadi va tekshirilishi kerak bo‘lgan mashina qismiga elim bilan mustahkam yopishtiriladi.
Afzalliklari: tenzosezuvchanlik koeffisienti sim yoki folganikiga nisbatan 60
marta katta, plastinaning aktiv uzunligi 3—10 mm. Tashqi muhit harorati —160 +
300°S gacha o‘zgarganda ham normal ishlayveradi. Nisbiy deformasiya + 01%
o‘zgarganda ham tavsifining to‘g‘ri chiziqliligi saqlanadi.