Bir va ko’p atomli spirtlar

Propanol-2 erituvchi sifatida, organik sintezda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Uning ko‘p miqdori atseton ishlab chiqarishga sarflanadi.
Butanol-1 uglevodlarni bijg‘itib etanol olishda qo‘shimcha mahsulot sifatida, shuningdek, propenni karbonillash (oksosintez) jarayonida hosil bo‘ladi. U lak-bo‘yoq sanoatida erituvchi sifatida, murakkab efirlar olishda ishlatiladi.
Amil spirtlar vaularning efirlari erituvchi sifatida va boshqa maqsadlarda ishlatiladi.
Ikki atomli spirtlar (glikollar yoki alkandiollar)
Glikollar alkanlarning turli uglerod atomlari bilan bog‘langan ikkita gidroksil guruhi bor hosilalaridir. Ularning umumiy formulasi C_nH_2n(OH)₂.
Gidroksil guruhlari bitta uglerod atomi bilan bog‘langan ikki atomli spirtlar (gem-diollar) erkin holatda beqaror bo‘lib, suvni oson ajratadi, ya’ni degidratlanadi:

Glikollar ratsional va sistematik nomenklaturalarga binoan nomlanadi:

etilenglikol (R), propilenglikol (R)
etandiol-1,2 (S) propandiol-1,2 (S).
OH – guruhlari zanjir chetida joylashgan glikollar quyidagicha nomlanadi:

Glikollarning tuzilish izomeriyasi uglerod skeletining tuzilishi va gidroksil guruhlarining zanjirdagi holatiga bog‘liq. Masalan, C₄H₈(OH)₂ tarkibli glikolning 6ta tuzilish izomeri (1,2- 1,3-, 1,4-, va 2,3- butan diollar, 3-metil-1,2-propan diol va 2-metil-1,3-propandiol) bor. Ularning tuzilish formulalarini o‘zingiz yozing.
Glikollarning muhim vakili – etilenglikol sanoatda etilen oksidini neytral muhitda 200^oC harorat va 12 atm bosimda gidrolizlash yoki sulfat kislotaning suvdagi 0,5%li eritmasi bilan 70^oC harorat va odatdagi bosimda gidroliz qilish bilan olinadi. Har ikkala variantda reaksiya unumi 90%ga teng.

Glikollar bitta yoki ikkala gidroksil guruhi hisobidan alkanollarga xos deyarli barcha reaksiyalarga kirisha oladi. Vitsinal glikollar alkanollarga nisbatan kuchli OH – kislotalardir. Chunki gidroksil guruhlaridan birining –I- effekti ta’sirida ikkinchisidagi vodorod atomining harakatchanligi oshadi. Shuning uchun glikollar nafaqat faol metallar (Na, K, Mg, Al) ta’sirida glikolyat (alkogolyat)larga aylanadi, balki mis va boshqa ayrim polivalentli og‘ir metallarning gidroksidlari bilan reaksiyaga kirishib, chiroyli zangori rangli kompleks birikmalarni ham hosil qiladi:

Etilen glikolning kuchli kislotalar ishtirokida ichki molekulyar degidratlanishidan sirka aldegid, molekulalararo degidratlanishidan esa halqali efir–dioksan hosil bo‘ladi:


Glikollarning spirtlar bilan reaksiyasidan oddiy efirlar, noorganik va organik kislotalar bilan reaksiyasidan esa murakkab efirlar hosil bo‘ladi:

Etilen glikol – shirin ta’mli, hidsiz, suvda yaxshi eriydigan, qovushqoq suyuqlik bo‘lib, uning katta miqdori lavsan va boshqa poliefir tolalar, erituvchilar (dioksan, glikolning oddiy efirlari) olishda sarflanadi. Etilenglikolning suv bilan aralashmasi pastharoratda (-75^oCgacha) muzlaydi. Shuning uchun undan antifriz (radiatorlar uchun muzlamaydigan suyuqlik)lar tayyorlanadi.