Bioorganik kimyo

Tayanch  iboralar:  Uglevod,  monosaxarid,  oligosaxarid,  polisaxarid, 
aldoza va ketozalar, pentoza, geksoza, tetruloza, D-va L-qator, Fisher 
va  Xeuors  formulalari,  piranoza  va  furanoza  shakllari, 

-va 

-
anomerlar,  stereomer,  yarimasetal  va  yarimketallar,  tautomeriya, 
mutarotatsiya,  oksim,  gidrazon, semikarbazon, formazon, ozazon, 
atsillashh, galogenga  almashinish , oksidlash , 

  Muammoli  vaziyat:  2.3.4-tri-O-atsetil-6-O-tritil-D-glyukoza  va 
2-amino-2-dezoksi-D-glyukozalarni 
tuzilish 
formulalarini 
yozing. 
 
 
Uglevodlar  tabiatda  keng  tarqalgan  organik  birikmalar  qatoriga 
kiradilar:  ular  istalgan  organizmlarni,  xususan  bakteriya,  o’simlik  va 
hayvonlarning  tarkibiy  qismi  hisoblanadilar.  Uglevodlar  orasida 
molekulyar  massasi  200  ga  teng  sodda  tuzilishli  birikmalar  bilan  bir 
qatorda  molekulyar  massasi  bir  necha  millionga  boradigan  yirik 
molekulalar  ham  uchraydi.  Uglevodlar  hujayrada  turli-tuman 
vazifalarni  bajaradilar.  Ular  hujayra  energiyasini  manbai  va 
akkumulyatori  (kraxmal,  glikogen),  o’simlik  va  ba’zi  hayvonlarda 
(krab  va  krevetkalarda)  tuzilma  vazifasini,  bakteriyalar  hujayra 
devorini  asosi  va  ba’zi  antibiotiklar  tarkibiga  kirishlari  mumkin.  Shu 
bilan  birga  uglevodlar  hujayra  sirti  reseptorlari  va  tabiiy 
biopolimerlarni  antigen  determinantlari    vazifalarini  bajarishlari 
so’nggi  yillarda  ma’lum    bo’ldi.  Qadimdan  inson  uglevodlardan 
o’zining  amaliy  faoliyatida  foydalanishni  bilgan.  Paxta,  yog’och, 

---

 
139 
zig’ir,  shakarqamish,  asal,  kraxmal-  sivilizatsiyani  rivojlanishida 
beqiyos  hissa  qo’shgan  uglevodlardir.  Toza  holatda  birinchi  marta  
ajratib  olingan  uglevodlar  glyukoza  va  fruktoza  bo’lib,         asrni 
oxiri - 
    asrni boshlarida ajratib olinganlardir. Ularni tuzilishi faqat 
organik  moddalar  tuzilish  nazariyasi  ta’limoti  rivojlangandan 
so’nggina  aniqlandi.  Glyukoza,  fruktoza,  mannoza  va  boshqa 
uglevodlarni  element  tarkibini  aniqlash  shuni  ko’rsatdiki,ular  C
n 
(H
2
O)
n 
umumiy  formulaga  ega  bo’lib,  uglerod  va  suvdan  iborat 
bo’lganliklari  uchun  karbonsuvlar  deb  ham  nomlash  mumkin.  1868-
1870  yilda  R.Fittig  va  A.Baeyer  birinchi  bo’lib,  glyukozani  to’g’ri 
formulasini  taklif  etdilar.  E.Fisher  stereokimyoviy  formulalar  orqali 
bir qator monosaxaridlarni nisbiy konfigurasiyasini aniqladi. Shundan 
keyin  olib  borilgan  tadqiqotlar  uglevodlarni  nafaqat  tuzilishi,  balki 
ularni  sintez  qilish  usullarini  ham  qamrab  oldi.  Barcha  ma’lum  
uglevodlar  uch  asosiy  sinfga  bo’linadilar  –  monosaxaridlar, 
oligosaxaridlar  va  polisaxaridlar.  Uglevod  birligiga  ega  aralash 
biopolimerlar alohida sinfni tashkil etadilar. 
 
 
Aldoza 
Aldo 
trioza 
 
gliseraldegid (gliseral) 
Aldo 
tetroza 
 
eritroza 
 
treoza 
Aldo 
pentoza 
 
riboza 
 
arabinoza 
 
ksiloza 
 
liksoza 

---

 
140 
Aldo 
geksoza 
 
alloza 
 
altroza 
 
glyukoza 
 
mannoza 
 
guloza 
 
idoza 
 
galaktoza 
 
taloza 
Ketoza 
ketotrioza 
 
dioksiatseton 
Ketotetroza 
 
eritruloza 
Ketopentoza 
 
ribuloza 
 
ksiluloza 
Ketogeksoza 
 
psikoza 
 
fruktoza 
 
sorboza 
 
tagatoza