Bioorganik kimyo

Aminokislotalarni  faollashuvi.  Aminokislotalarni   
    ga  
bog’lanishi maxsus fermentlar aminoatsil-    sintezazalar (ARSaza) 
yordamida  amalga  oshiriladi.  Har  bir  aminokislota  uchun  barcha 
izoaktseptor 
      larni  taniydigan  bitta  ferment  to’g’ri  keladi. 
    ni  aminoatsillanishi  ikki  bosqichda  borib,  bitta  sintezaza  orqali 
amalga  oshiriladi. 
      ni  gidroksil  guruhi  hosil  qilingan  murkkab 

---

 
135 
efir 
bog’i 
yuqorienergiyali 
bog’ 
hisoblanadi.                                                  
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                         
                                                                                                        
  
          
 
 
            
 
                    
 
                      
 
 
 
 
 
 

                              
 
         
                  
 
Prokariot  va  eukariot  organizmlarda  oqsil  sintezi   
       qoldig’i 
tutuvchi   
    ni birikishi bilan   boshlanadi.  
 
   
   
  
  
  
   
 
  
    
   
 
    
    
   
 
    
    
    
   
 
    
    
    
   
 
    
    
   
 
     
    
   
 
    
   
 
     
   
 
    
  
  
  
  
 
  
    
    
   
 
    
    
    
    
   
 
    
    
    
   
 
    
    
   
 
    
    
    
   
 
    
    
  
  
  
  
 
  
 
 
    
    
   
 
    
   
 
    
    
    
   
 
    
    
    
   
 
    
    
   
 
    
    
   
 
    
    
   
 
    
  
  
  
  
 
  
    
    
   
 
    
    
    
    
   
 
    
    
    
   
 
    
    
   
 
    
    
    
   
 
    
    
  
  
  
  
 
Inisirlovchi 
      o’zining sintezazasiga ega. Prokariot hujayralarda 
     dagi 
    
maxsus 
ferment 
ishtirokida 
formillanadi. 
Zaryadlangan va formillangan inisirlovchi 
                 
    
, 
odatdagi  metionil 
    esa             
    
,  kabi  belgilanadi. 

---

 
136 
Eukariotlarda  ham  o’ziga  xos  inisirlovchi        bo’lsada, 
formillanish  bo’lmaydi.  Oqsil  biosintezi  formilmetionin  qoldig’ini 
karboksil  guruhiga  boshqa  aminokislota  aminoguruhi  hujumi  bilan 
peptid  bog’i hosil bo’lishi bilan boshlanadi va bu jarayon ko’p  marta 
takrorlanib, to  terminirlovchi kodon uchramaguncha davom etadi. Bu 
barcha  jarayonlar  ribosomada  borib  translyasiya  omillari  yordamida 
amalga  oshadi.  Oqsil  sintezida  ribosomadagi  oqsillardan  tashqari  
katta  miqdordagi  oqsil  omil(faktor)  lari  ishtirok  etadi.  Ye.Coli  da  
inisirlashda IF-1, IF-2, IF-3 (IF-Initiation factor) lar ishtirok etadi. IF-
3  - 
      va  IF-2-  formilmetionil  -        ni  ribosoma  bilan 
bog’lanishini  katalizlaydi.  IF-1  boshqa  ikkisi  ishtirokida  ikki 
reaksiyani faollashtiradi. Eukariotlarda sakkiz  YeIF-lar ishtirok etadi. 
E.Coli  da    elongirlanishda  uch  omil  EF-TU-  aminoatsil  -
       ni 
ribosomaga  tashiydi,  EF-TS-  Tu  ni  aktiv  formasini    TU-TS  bog’lab 
kuchsizlantiradi,  EF-G  ribosomani 
      dagi  kodonda  N-kodonga 
siljishini  taominlaydi.  E.Coli  da  uch  omil  IF-1-  UAA,  UAG  bo’lsa, 
RF-2  UAA,  UGA  bo’lsa  tanib  polipeptid  zanjirini  petidil 
      dan 
ajralishini  katalizlaydi,  RF-3  esa  ikkala  omilni  faollab  terminirlashda 
ishtirok 
etadilar. 
Translyasiyani 
inisirlashda 
ribosoma(70S) 
subbirliklarga  (50S,  30S)    parchalanadi  va  kichigi  IF  lar  ta’sirida 
      va  inisirlash       bilan  bog’lanadi.  Bu  kompleksga  katta 
subbirlik  birikadi,  IF  lar  ajralib  sintezga  tayyor  inisirlash  kompleksi 
70S  hosil  bo’ladi.  Lekin  bundan  oldin  ribosoma  kichik  subbirligi 
      da  inisirlash  kodonini  aniqlamog’i  zarur.  Odatda  bu  AUG, 
ba’zida  GUG,  AUU  bo’lib  inisirlash             
    
,
t
  ni 
biriktiradi.  Istalgan   
      da  AUG  ko’p  martalab  uchrasada 
subbirlik  baribir    oqsil  sintezidagi  birinchi  aminokislotaga  to’g’ri 
keluvchi  birinchi  kodonni  tanib  oladi.  1974  yili  D.Shayn  va 
L.Dalgarno  taklif  etgan  tasavvurlarga  ko’ra  ko’pchilik 
     
inisirlovchi  kodondan  3-12  nukleotid  masofada  16S 
     ni   
 
 
oxiriga to’g’ri keluvchi ketma-ketliklarga komplementar ketma-ketlik 
bo’ladi.  Bu  ketma-ketlik  SD  ketma-ketligi  deyiladi.  Elongirlash  uch 
asosiy  bosqichdan  iborat:  ribosomada  ikki  markaz-  A-markaz  yangi 
aminoatsil - 
     joylashadi va R-markaz  o’sayotgan peptid zanjiri 

---

 
137 
bog’langan      joylashagan  bo’ladi.  EF-Tu  elongirlash  omili      
bilan  kompleks  hosil  qiladi,  u  esa  o’z  navbatida    aminoatsil 
     
bilan bog’lanib uchlamchi kompleks hosil qiladi. Kompleks ribosoma 
bilan  bog’lanib,  aminoatsil        A-markazda  joylashib,uni 
antikodoni 
     kodoni bilan komplementar kompleks hosil qiladi. 
Bunda 
     gidrolizlanadi  va            kompleks    ribosomadan 
ajraladi. Buning natijasida aminoatsil
      A-markazda R-markazda 
joylashgan  peptidil 
      bilan  yonma-yon  joylashadi  va  o’zidan 
oldingi  kodon  bilan  ta’sirlashadi.  50S  subbirlikni  tarkibiy  qismi 
hisoblangan  peptidiltransferaza  peptid  bog’ini  yangi  aminokislotaga 
ko’chiradi  va  uni  peptidil        ga  aylantiradi.  Shundan  so’ng 
translokasiya  sodir  bo’ladi:  yangi  peptidil         R-markazga  o’tadi 
va ribosoma 
     bo’yicha bitta tripletga harakatlanib, A-markazga 
yangi kodon 
     keladi. Ribosoma keyingi aminoatsil      qabul 
qilishga  tayyor  bo’ladi.  EF-G  faktori  translokatsiyani  katalizlaydi. 
Terminirlash  ribosoma  tegishli  kodon  UAA,  UAG  yoki  UGA  ga 
yetganda  sodir  bo’ladi.    Bunda  ribosomaga  RF  -  faktorlarni  biri  
birikishi  natijasida  polipeptid  va 
      ni  bog’lovchi  murakkab  efir 
bog’i gidrolizlanadi. Peptidil -      dan tayyor oqsil zanjiri ajraladi 
va translyasiya  jaryoni tugaydi.