Биология ва генетика

7-mavzu:Soya seleksiyasi
Reja:

1. 
   Soyaning axamiyati, ekilish tarixi va maydonlari.
   
2. 
   Soya seleksiyasida dastlabki materialdan foydalanish.
   
3. 
   Seleksiya yo‘nalishlari va vazifalari.
   
4. 
   Seleksiya usullari, duragaylash, poliploidiya, mutagenez va geterozisdan foydalanish.
   
5. 
   Soya seleksiyasi jarayonining tartibi, tanlash va boholash usullari.
   

Seleksiya yutuqlari.

Soya Fabaseae oilasiga, Glycine L turkumiga mansub. Oddiy soya - G.soya turiga mansub. Glycine turkumi N.I.Korsakov buyicha shaklla­nish markazlariga qarab uch kenja turkumga bulinadi:

1. 
   Glycine L kenja turkumining ikki turlari - yoyilib usadigan va yavan turi - Sharkiy Afrika markazidan (Sharkiy Afrika, Xindiston, Shri Lanka, Yava oroli) kelib chikkan.
   
2. 
   Leptocyamus (Benth) G‘. Herm kenja turkumi oltita tur dan ibo­rat: - chirmashuvchi, urok shaklli, ko‘p urug‘li, yorug (ravshan) tusli, tama­ki bargli va junsimon Avstraliya markazida shakllangan (Avstraliya, Janubiy Xitoy, Janubiy - Sharkiy Osiyo orollari).
   
3. 
   Soya (Moench) G‘ Herm kenja turkum - tarkibiga bir tur bo‘lib oddiy soya G.soya L. Sieb et. Zucc kirgan. Janubiy - sharkiy Osiyo shakl­lanish markazidan kelib chikkan (Shimoliy Xitoy va kushni orollar).
   

G.soya turiga soyaning ekilib kelinayotgan barcha navlari Shimoliy Xitoy va Uzok Sharkning yarim yovvoyi va yovvoyi shakllari kiradi. Bu turning tarkibida beshta kenja turi aniqlangan.
1 .Ssp soya (Sieb et Zu) Kors. boshqacha nomi(sinonim) G ussuriensis Reg and Maack-yovvoyi usuvchi yoki ussuriyali kenja tur. Poyasi ingichka, chirmashuvchi, kuchli yotib koluvchan . Barglari kichik, tuxumsimon (oval) shakllaridan to lanset shakligacha. Gullari binafsha rangli, kichik, shingili kalta, dukkaklari kichik, pishganda yoriladi. Urug‘lari tuk ji­gar yoki deyarli kora rangli. 1000 tasining vazni 20-30g. Xitoy, Koreya, Yaponiya, Xindiston, Muguliston, Rossiyaning uzok Sharkida tarkalgan. Tarkibida to‘rtta tur xili mavjud.

2. 
   Ssp. gracilis (Skv) Kors. - madaniy kenja tur. Yovvoyi usadigan so- yadan sung uning shakllari sp. G soya ning orasida birmuncha soddarokdir. Priamure, Manchjuriya va Shimoliy Xitoyda tarkalgan begona ut. Turtta tur xili mavjud.
   
3. 
   Ssp indochinensis (Enk) Kors. - xindixitoy kenja turi. Urta buyli va uta baland buyli (2m gacha), ko‘p shoxlanuvchan, kechpishar shakl­li. Poyasi va shoxlari ingichka bo‘lib chirmashish va yotib kolish kobi­liyatiga ega. Yetib yetilib usadigan shakllari bor. Barglari mayda, barg- lanishi yukori.
   

Aksariat shakllarining urug‘i kora tusli. Past buyli madaniy shakllarining urug‘i tarkibida ko‘p mikdorda oksil (39-44,5%) saklanadi. Kenja tur tarkibida 28 tur xillari mavjud. Bu kenja tur ko‘p jixatdan odam ta’siri ostida shakllangan. Shu bilan birga ekilib kelinayotgan shakllari orasida uta ko‘p mikdordagi dominant belgili- lari mavjud.
4. Ssp. Manjurica (Enk). Kors. - Manchjuriya kenja turi. Shakllari o‘rta bo‘yli (60-95sm), shoxlanishi o‘rtacha yoki balandrok. Poyalari o‘rta yug‘onlikda, qisman ingichka. O‘sish tipi (xili) oralik.
Shingillari kamgulli, kaltadan - o‘rtachagacha. Urug‘lari ham o‘rtacha (1000 tasining vazni 110-260g), tarkibida 39-42,5 %, oqsil va 23-24 %, moy saqlaydigan donli shakllar ko‘p kismini tashkil qiladi. Kenja tur tarkibida 26 tur xili mavjud. Kenja turning genetik asosli navlari AKSh, Kanada, Bolqon yarim oroli, Rossiyaning Uzok Sharqida va soya ekiladigan xamma hududlarida tarkalgan.
5. Ssp. korajensis (Enk) Kors. - Koreya kenja turi. Ekilib kelinayot- gan optimal sharoitida ko‘p asrlar davomida seleksiya jaryonining ta’siri ostida utganligini yakol namayon etadi. Filogenetik jixatidan bu oddiy soyaning eng yosh kenja turi bo‘lib hisoblanadi. Boshqa kenja- turlardan yotib kolmaydigan, ko‘pol poyali, yirik barg va urug‘lari bi­lan fark kiladi. Uning salbiy xusuiyatlariga dukkaklarini yorilishi, uta katta gidrofilligi va urug‘ pardasini (pustini) yorilishligi. Ken- jatur tarkibida 40 turxili mavjud.
Seleksiya va urug‘chilik ishlarida ishlab chikarishda tarkalgan soya navlarini bir biridan osonlik bilan ajratish uchun B.V. Yenken kam uzgaruvchan belgilari - dukkakning tuklanishini, urug‘ pusti va urug‘ kindigini rangi, bilan ajralib turadigan 27 aprobatsiya guruxlarining tizimini taklif kilgan. VIRning jaxon kolleksiyasining tarkibida 77 aprobatsion gurux mavjud.
Aksariat olimlarning fikricha soyaning vatani Janubiy Sharkiy Osiyo (Xitoyning shimoliy va markaziy kismi). Madaniy soyaning ajdo- di bo‘lib Xitoyda keng tarkalgan yovvoyi holda usadigan soya G. ussurien- sis hisoblanadi. Bu ekin Xitoyda 6-7 ming mukaddam ekila boshlangan, ammo shu kunlarda xam Xitoyda yovvoyi xollarga yakin bulgan navlar uch- raydi. Shu yerda soyaning ko‘p mikdoridagi shakllarining genetik marka- zi joylashgan. Madaniy soya Xitoydan Koreyaga, undan esa Yaponiyaga utib tarkaladi.
Yevropada soya tugrisida ma’lumotlar XVIII asrning boshlarida paydo bo‘ladi. AKShda bu ekin 1940 yilgacha pichan uchun uriladigan ekin sifatida foydalanilgan, keyinchalik don uchun ekiladigan soyaning maydonlari keskin kengayib borgan. Amerika va Yevropa seleksiyasida Manjuriya, Xitoy, Koreya va Yaponiyadan introduksiya kilingan soyaning shakllari muxim rolni uynagan.


Mavzu yuzasidan savollar
1.Soya qaysi turkum va oilaga mansub
2. Soyaning nechta turi bor
3. Soyaning lotincha nomi qanday
4.Soyada nechta xramosoma mavjud