Биология ва генетика

Zigir selektsiyasining vazifalari va asosiy yunalishlari
Selektsiyaning vazifasiga yuqori xosilli, yuqori moyli, kup kusak xosil qiladigan, yirik urugli navlar yaratishdir. Odatda yirik uruglarning tarkibida moy miqdori kup buladi.
Mexanizasiyaga mos bulishli uchun urugi tukilmaydigan, kusaklari balandroq joylashadigan navlarni yaratish maqsadga muvofiqdir. Navlar yaratishda kasalliklarga, qurg‘oqchilikka chidamli, ertapishar navlar yaratilish kuzda tutiladi.
Xosildorlikka qaratilgan seleksiya. Zigir ekini xosildorligini ta’minlovchi omillar: gektaridagi usimlik soni, usimlikdagi urtacha kusakcha soni, kusakdagi urugning vazni va 1000 urugining vazni.
Yeng kup kusakchalar soni kudryashlarda buladi. Zigir usimligining 1000 urug vazni 3 grammdan 13 grmmgacha bulishi mumkin. (mayda uruglilarda 3 – 6,5, urta uruglilarda 6,6 – 9, yirik uruglilarda 9,1 – 13 g).
Xosildorlikni oshirish maqsadida utkaziladigan selektsiya jarayonida urugning yirik shakldagilarni kupaytirishdir, chunki urta urugli va yirik urugli zigirning tarkibida moy kuproq buladi. Bunday navlardan VIR – 1647. VIR – 1650, VNIIMK 5237, Udjan va kolgan navlarning xammasi mayda uruglilardir.
Vegetatsiya davrining davomiyligiga qarab baxolash.
Uzbekiston sharoiti uchun zigir ekinining erta va urta pishar navlari qulaydir. Zigirning ertapishar navlarining vegetasiya davri 75 – 80 kunni tashkil qiladi.
Kasalliklarga chidamliligiga qarab selektsiya ishini utkazish. Moyli zigir zang kasalligi, fuzarioz, antroknoz, polispoiroz va boshqa kasalliklar bilan zararlanadi. Shuning uchun zigir selektsiyasida shu kasalliklarga chidamliligiga qarab ish yuritish kerak. Zang kasalligiga chidamli navlarga VIR – 1647, VIR – 1650, VNIIMK – 5237, Voronejskiy 1308 va boshqa navlar kiradi. Shuningdek zang kasalligiga chidamli bulib zigirning Krupnosemyanniy – 3 va Kubanskiy – 9 navlari kiradi.
Mexanizasiyaga mosligiga qarab selektsiya ishini utkazish. Buning uchun zigir usimligining buyi 40 smdan past bulmasligi kerak, yaxshirogi 50 – 65 sm, shuningdek pishganda kusakchalari yorilmaydigan bulishi kerak. Mexanizasiyaga mos bulib mayda urugli va urta urugli mejumoq oraliq va yirik urugli navlar hisoblanadi. Kudryash tipidagi navlar past bulgani uchun mexanizasiya qullashga yaroqsiz.
Sifatni yaxshilashga qaratilgan selektsiya. Zigir ekini selektsiyasi jarayonida tarkibida moyi kup miqdorda saqlaydigan va moyining yod soni baland bulgan, ya’ni uning kuruvchanligi yaxshiligini ta’minlaydigan navlarni yaratish maqsadga muvofiqdir.
Yirik donlilik bilan kup moylilik xususiyatlari urtasida tugridan tugri bogliqligi bulmasa xam yirik donlilar moyga boyroq buladi, ularning moyliligi 41 – 48% ni tashkil qiladi.
Duragay navlar, yirik uruglilar bilan urta uruglilarni duragaylash natijasida xosil qilinib, ularning moyliligi 42 – 48 % ni tashkil qiladi. Urtacha urugli zigir navlarining VIR – 1647, VIR 1650, VNIIMK – 5237 ning moyliligi 42,5 – 48%. Mayda urugli zigir navlarining moyliligi ancha pastroq – 35 – 43% ni tashkil qiladi.
Zigir moyining yod soni 160 – 201 bulishi mumkin. Selektsion navlarda urtacha bu kursatkich 170 – 179 ayrim qulay sharoitli yillarda 194 gacha etishi mumkin. (VNIIMK 5237 navi).
Yuqori moylilik va yod soni baland bulishi namligi yuqori bulgan va togli rayonlarda kuzatiladi. Bundan tashqari moyning sifatiga urugning yaxshi tuliq pishib etilishi xam ta’sir qiladi.
Yuqori moylilikka qaratilgan selektsiyani namligi baland bulgan sharoitda utkazilsa yaxshi natija beradi. Yuqori moyli populyasiyada moyliroq usimliklarni yakka tanlash usuli bilan moyligi yanada yuqoriroq bulgan navlarni yaratish mumkin.
Moylilikni oshirish yuqori moyli navlarni bir biri bilan duragaylash va yuqori agrotexnika va namlik sharoitida ustirib tanlash yuli bilan amalga oshiriladi.