Biologiya o`qitish metodikasi” kafedrasi botanika (o`simliklar sistematikasi) fanidan

Kiyiko `t (Ziziphora) turkumi. Turkum vakillari bir va ko`p yillik o`tlardan tashkil topgan. Kosachasi ingichka naysimon, 13 tomirli, bo`g`zi tukli. Gultoji 2 labli, ichi tukli, halqasiz. Changchisi 2 ta. Efir moyiga boy, shuning uchun xushbo`y. O`rta Osiyoda 10 ta, O`zbckistonda 7 ta turi uchraydi.

10.1 rasm: Kiyiko `t (Ziziphora);


Dorivor kiyiko`t (Z. clinopodiodes). Ko`p yillik o`t o`sirnlik. Poyasi bir nechta, ingichka, sershox, asosi biroz yog`ochlangan, bo`yi 20 - 70 sm. Barglari qarama-qarshi joylashgan, nashtarsimon yoki br nashlarsimon. To`pguli kallaksimon. Gultoji och binafsha rangli. Mevasi silliq yong`oqcha. O`zbekistonda adir va tog` yonbag`irlarda keng tarqalgan. Efir moyli dorivor o`simlik.
Qoqio`tkabilar kichik ajdodi (sinfi) — Asteridae; Ajdodcha 5 ta qabila, 13 ta oila, 1400 taga yaqin turkum va 30000 ta atrofidagi turlarni o`z ichiga oladi.
Qoqio`tnamolar (Asterales) qabilasiga kiruvchi eng yirik oila Qoqio`tdoshlar (murakkabguldoshlar) — Asteraceae (Compositae) oilasidir.
Qoqio`tdoshlar oilasi 1250 – 1300 ta turkumga mansub 25000 ta turni binlashtiradi. Ular Yer shari bo`ylab keng tarqalgan. Hayotiy shakliga ko`ra oilada bir va ko`p yillik o`tlar ustunlik qiladi.
O`rta Osiyoda oilaning 179 ta turkumga mansub 1463 ta turi, O`zbekistonda 121 ta turkumga oid 566 ta turi o`sadi.
Bu oilaga asosan bir va ko`p yiflik o`tlar hamda ayrim buta, liana va kichik daraxtlar kiradi. Ular xilrna – xil ekologik sharoitda cho`llardagi qumlarda, sho`rxok va gipsli tuproqlarda, adirlardagi mayda chag`ir toshli, shag`alli joylarda buta va daraxtzonlar orasida keng tarqalgan. Barglari oddly, ketma-ket, ba`zan qarama-qanshi yoki halqa hosil qilib joylashgan. Yaprog`i turlicha shaki va kattalikda. Yonbargchalani bo`lmaydi. Gullari turlicha kattalikda va rangda bo`lib, bir ncchtasi birgalikda savatchalarda o`rnashgan. Gulqo`rg`oni bo`laklarining tuzilishi, shakli, soni, joylashishi har xil bo`lganligi hamda ularning savatchalarda joylashganligiga qarab bu oilaga murakkabgullilar deb nom berilgan.
Gul formulasi: Ca<sub>5</sub> Co<sub>(5)</sub> A<sub>(5)</sub> G<sub>(2)</sub> . Gullarning savatchalanida joylashishi oilaga xos eng muhim belgi bo`lib, tashqaridan qaraganda u bitta katta gulga o`xshab ko`ninadi. Savatchalar ham o`ziga xos tuzilishga ega. Ular sirtidan bir qator yoki bir nechta qatorli, shakli, hajmi, qalin - yupqa ligi, tikanli yoki tikansiz bo`lishi bilan bir-binidan farq qiladigan qopiovchi bargchalani bilan o`ralgan. Savatchalani shakliga qarab sharsimon, yarimsharsimon, tuxumsimon, ellipssimon, konussimon, kallakcha, disksimon va boshqacha bo`iadi. Ulan katta-kichikligi jihatidan har xil. Eng yinik savatcha kungaboqarniki bo`lib, diametri 20 – 40 sm ga yetadi.
Qoqio`tdoshlar vakillari gultojining tuzilishiga qarab odatda 4 guruhga bo`linadi:
1. Naychasimon gullar. Guliani aktinomorf ikki jinsli, 5 bo`lakchali yoki tishli, uch tomoni qo`ng`irsimon. Bunga kungaboqar, moychechak savatchasining o`rtasidagi gullari kiradi.
2. Tilsimon gullar. Gultoji zigomorf, ikki jinsli, uchi 5 tishli, uzun tilsimon. Bunga qoqio`t va sachratqilar kiradi.
3. Soxta tilsimon guliar. Gultoji zigornorf, hamisha urug`chi gullardan iborat, ikki labli, ustki labi reduksiyalangan. Bunga andiz, moychechak va kungaboqar savatchalanining chetidagi gullan kiradi.
4. Voronkasinion gullar. Gultoji tutashgan, zigomorf, voronkasimon, tishlari 5 ta, uzun-qisqa, changchi va urug`chisi bo`lmaydi. Ulan savatchaning chetlarida joylashib, hasharotlanni jaib etish uchun xizmat qiladi. Bunga bo`tako`z kabi turar kiradi.
Bu gullardan sodda tuzilishga ega bo`lgani naychasirnon gullan bo` lib, qolganlani taraqqiyot jarayonida undan kelib chiqqan. Mevalani pista, asosan shamol va hayvonlar orqali tarqaladi. Oila vakillanining aksariyat qismi hasharotlar, ayrimlani (masalan, shuvoqlar) shamol yordamida va o`z-o`zidan changlanadi.
Bu oila ikki urug`pallali o`sirnliklar ichidagi eng yoshi va murakkab tuzilishga ega bo`lgani hisoblanadi.
Mazkur oila asosan gullarining tuzilishiga qanab ikkita kichik oilaga — Tilchasimondoshchalar (Lactucoideac — Liguliflorae) va Naychadoshchalar (Asmeroideae)ga bo`iinadi.
Birinchi oilacha vakillarining savatchalaridagi barcha guliani tilsirnon, zigomorf, ikki jinsii, gultoji 5 tishli. Turkum va turlarining soni jihatidan ikkinchi oilachadan keyingi o`rinda turadi. U qoqio`t, takasoqol, sachratqi, bo`ztikan, tovsag`iz kabi turkumlarni o`z ichiga oladi.