Biologiya o`qitish metodikasi” kafedrasi botanika (o`simliklar sistematikasi) fanidan

7.5 rasm: Saksovul;
Sho`radoshlar oilasi vakillari orasida lavlagini hisobga olmaganda madaniy turban deyarli yo`q. Sabzavot ekinlaridan sabzavot ismaioq (Spinacia oleracea) va yovvoyi turi Turkiston ismalog`i (S. turcestanica)ning barglari bahorda yeyiladi. lsmaloqdan kamqonlik va buqoq kasalligida dorivor o` simlik sifatida foydalaniladi.
Sho`radoshlar oilasi, gultojixo` rozdoshlar bilan bilta umumiy ajdoddan kelib chiqqan, chunki boshqa o`xshashliklari bilan birga ularda tursimon naylari (floema) dagi o`ziga xos plastidalarida kristalloidlarining yo`qligi bilan ham bir xildir. Ko`pchilik sistematiklar sho`radoshlarni fitolakkadoshlardan kelib chiqqan deb hisoblaydilar.
Dilleniyakabilar kichik ajdodi (sinfi) — Dillenidae; Bu sinfchaga daraxtlar, butalar va o`tlar kiradi. Barglari oddiy yoki murakkab, yonbargchali yoki yonbargchasiz. Yog`ochli naychalari narvonsimon yoki oddiy perforatsiyali. Gulqo`rg`oni ikki qavat, spiral, spirotsiklik yoki haiqa hosil qilib ornashgan; tojibarglari erkin yoki tutash; urug`chisi apokarp yoki sinkarp; ustunchalari erkin yoki qo`shilib o`sgan; tugunchasi ustki yoki ostki.
Gulxayrinamolar qabilasi — Malvales; Qabila 11 ta oilani o`z ichiga oladi. Ayrim vakillari O`zbekistonda – madaniy o`simlik sifatida ekiladi.
Gulxayridoshlar oilasi — Malvaceae Bu oila vakillari o`t, buta va daraxtlardan iborat. Barglari oddiy, butun yoki panjasimon o`yilgan. Ketma – ket joylashgan, yonbargli. Gullari yakka yoki to`pgulda joylashgan, aktinomorf, ikki jinsli, gulkosa va gultojbarglari 5 tadan. Gulkosachasi 2 qavatli. Gulkosacha barglari 3- 12 tagacha bo`lib, erkin yoki tutashib osgan. Gultojibarglari yirik, erkin va rangli. Changchilari ko`p, ikki doirada joylashgan. Poyasi tik. monopodial va simpodial shoxlangan. Barglari oddiy, uzun bandli, yirik, 3-6-7 bo`lakchali, ikkita yonbargchali. Gullari yirik, gultojibarglari och sariq rangli. Gultoji 5 ta, erkin. Changchisi ko`p, ikki doirada joylashgan. Tashqi doiradagi changchilari reduksiyalangan. Ginetseyi senokarp, tugunchasi ustki, 3-5 uyali. Mevasi 3-5 uyali ko`sak, urug`chi (chigiti)si uzun va qisqa tolalar bilan qoplangan. Bu turkumga 35 tur kiradi. Bizda g`o`zaning 3 turi va uning har xil navlari ekiladi.
1. Oddiy g`o`za - Gossypium hirsutum - gullari och sariq. Ko`saklari yirik, 4-5 uyali, chigiti oq tolalar (tuklar) bilan qalin qoplangan. Vatani Meksika. O`zbekistonda bir nechta navlari ckiladi.
2. Misr g`o`zasi - Gossypium barbadense - gullari sariq, tojibarglarining tagi qizil dog`li, ko`saklari 3-5 uyali, chigiti uzun va ingichka ipaksimon tolalar (tuklar) bilan qoplangan. Vatani Janubiy Amerika.
Misr g` o`zasi O`zbekistonning janubiy tumanlarida qimmatbaho gazlamalar va texnikada ishlatiladigan to`qimalar uchun ketadigan ingichka va uzun tola olish uchun ekiladi,
3. Jaydari g`o`za - Gossypium herbaceum. Ko`saklari mayda, 3-5 uyali, tolasi malla rangli, juda qisqa, dag`al o`simlik. Vatani Afrika. Bu turning navlari hozir kam ekiladi.
Gulxayri (Althaea) turkumi. Bu turkum vakillari bir yoki ko`p yillik o`t o`simliklardan iborat. Barglari panjasimon, 3-5 bo`laldi, chetlari yirik arra tishli.
O`rta Osiyoda 6 ta turi, O`zbekistonda esa 8 ta turi tabiiy holda o`sadi. Dorivor gulxayri - Altheae officinalis - ko`p yillik, bo`yi 70-150 sm o`simlik. Poyasi tik osadi, bimt shoxlangan. Barglari tuxumsimon uchburchak - yuraksimon, ba`zan 3 – 5 bo`lakli. Iyun-sentabr oylarida gullab, urug` beradi. To`qaylarda va sernam tog`Larningpastki qismlarigacha bo`lgan yerlarda o`sadi.
Tugmachagul (Malva) turkumi. Bu turkum vakillari bir va ko`p yillik o`t o`simliklardan iborat. Ostki gulkosachalari 2 – 3 – 5 ta, erkin, qalami yoki cho`ziq nashtarsimon bargchalardan iborat. Mevasi ko`p urug`li (mevachali) to`pmevadan iborat. O`rta Osiyoda 12 turi, O`zbekistonda 6 ta turi o`sadi. Tugmachagul – Malva neglecta – bir yillik, bo`yi 10 – 40 sm li o`t. Poyasi yer bag`irlab, ba`zan yerdan biroz ko`tarilib o`sadi, shoxlangan. Barglari uzun bandli, 5 – 7 bo`lakli. Gullari pushti, barg qo`ltig`ida joylashgan. Aprel – sentabr oylarida gullab, urug` beradi. Sug`oriladigan va bahorikor yerlarda tarqalgan. Begona o`t