Biologiya 5 new indd

Respublika
Ta'lim Markazi
sellyuloza qobiq
sitoplazma
sitoplazmatik membrana
7
1 3 -ra s m . O‘simlik (a) va hayvon (b) hujayrasi.
yosh poya va b a rgla rda uchraydi; x ro m o p la s t (rangli) - p ig m e n tla r 
m iq d o rig a k o ‘ ra sariq, qizil, k o ‘ k b o ‘ lishi m um kin, gul va m evada 
uchraydi; leykoplast (rangsiz yoki oq rangda) - ildiz va u r u g ‘da 
b o ‘ ladi. Plastidalar b ir-b irig a aylanishi m um kin. Masalan, p o m id o r 
dastlab yashil rangda (xloroplast), asta-sekin oq ara di (leykoplast), 
keyin s a r g ‘ayib qizaradi (xrom oplast). O ‘sim lik hujayralariga xos 
belgilardan yana biri hujayra shirasiga ega vakuolaning b o ‘ lishidir. 
Vakuola hayvon hujayrasida hazm qiluvchi vakuola, qisqaruvchi 
vakuola k o ‘ rin ish id a b o ‘ lishi m um kin, lekin o ‘sim likdagi vakuola 
singari kattalasha olm aydi (1 3-ra sm ). O ‘simlikning yosh hujayrasi- 
ga nisbatan qari hujayrasida vakuola yirik b o ‘ ladi. Uning tarkibida 
7 0 -9 5 % suv va unda erigan mineral tuzlar, orga n ik kislotalar, 
ug levodlar uchraydi. Vakuolaning tarkibiga k o ‘ ra mevaning ta ’ mi 
har xil b o ‘ ladi. A gar org a n ik kislotalar k o ‘ p b o ‘ lsa, meva nordon, 
uglevod k o ‘ p b o ‘ lsa, meva shirin b o ‘ ladi.
2. Faqat hayvon hujayralari uchun xos belgilar:
• hujayra q o b ig ‘ i yu p q a b o ‘ ladi;
• qisqaruvchi, hazm qiluvchi vakuolasi mavjud.
Hayvon hujayralarida o ‘sim lik hujayralari kabi q o ‘shim ch a sell - 
yuloza qobiq b o ‘ lmaydi. Ular maxsus o ‘sim ta la r yo rd a m id a birikib
19

---

t o ‘qim a hosil qiladi. Hayvonlardagi vakuolalar m ayda b o ‘ ladi. Qis- 
qaruvchi vakuolalar hujayradan o rtiq c h a suyuqlikni chiqarib yubo- 
radi, hazm qiluvchi vakuolalar esa hujayraga kirgan oziq m o d d a - 
larni parchalab, hazm qiladi.
Bir xil vazifani bajaruvchi hujayralar y ig ‘ indisi to 'q im a deyiladi. 
T o ‘ q im a lar birlashib organlarni, o rgan lar esa organ izm ni hosil qila­
di. Masalan, zarang daraxti yaxlit organizm, unda ildiz, poya, barg 
singari org a n la r mavjud. Barg qoplovchi, o ‘tkazuvchi, m exanik va 
asosiy t o ‘ qim alardan iborat. Asosiy t o ‘ qim a g a ustu nsim o n va bu- 
lutsim on hujayralar kiradi (1 4-ra sm ).
edurtm_uz
• membrana
• sitoplazma
С т-ж Г Уас|го 
1 
• vakuola
• plastida
1. Yadrosi shakllangan va shakllanmagan hujayralar qanday 
nomlanadi?
• f t 2. Hujayra qanday asosiy qismlardan iborat?
3. Necha xil plastida turlari uchraydi?
4. Mevaning ta’ mi nimaga b o g ‘ liq?
5. Qisqaruvchi vakuola qanday vazifani bajaradi?
6. Zarang o ‘simligidagi organ, to ‘qima va hujayralarga misol 
keltiring.
O'simlik va hayvon hujayralariga xos belgilarni yozing.
O ‘ s im lik h u ja y ra s i
Hayvon h u ja y ra s i
20

---

Q e d u rtm uz