Biologiya 5 new indd

Ta'lim Markazi
okulyar va obyektiv ko‘ rsatkichlari ko‘ paytiriladi. Masalan: okulyar - 10, 
o b y e k tiv - 20 b o ‘ lsa, mikroskop obyektni 10x20=200 marta kattalash- 
tirib ko‘ rsatadi.
1 1 -ra s m . Y orug‘lik mikroskopining tuzilishi:
1-okulyar; 2-makrovint; 3-mikrovint; 4-shtativ; 5-buyum stolchasi; 
6 - k o ‘zgu; 7-qisqich; 8-obyektiv; 9-tubus.
Mikroskop bilan ishlash tartibi:
1. Stol chetidan 3 - 4 sm joy qoldirilib mikroskopni joylashtiring.
2. Ko‘zguni yoru g ‘likka qarating. Okulyardan qaralganda yoru g ‘ lik 
bir tekis tushishi kerak.
3. I sh jarayonida mikroskopni joyidan q o ‘zg‘atmang.
16

---

Q edurtm _uz
Respublika
Ta'lim Markazi
4.Tayyor preparatni buyum stolchasiga joylashtiring va qisqich 
bilan qotiring.
5. Makrovintni ohista burab, tubusni pastga tushiring. Obyektiv 
preparatdan 4 - 5 mm balandlikda b o ‘ lishi kerak.
6. Okulyarga bitta ko‘z bilan qarang, lekin ikkinchi ko‘zingizni yum- 
mang, pirpiratmang.
7. Tubusni makrovint yordamida ohista ko‘taring. Bu jarayonni tas- 
vir hosil b o ‘ lguncha davom ettiring.
8. Tasvirni yanada tiniqlashtirish uchun mikrovintdan foydalaning.
9. Mikropreparat dastlab kichik obyektivda, keyin katta obyektivda 
kuzatiladi.
10. Mikroskopda ko‘ rilgan tasvirni chizish orqali eslab qolish m u m ­
kin. Shuning uchun ko‘ rgan narsangizning rasmini daftaringizga chi- 
zing.
11. Mikroskopni ishlatib b o ‘ lgach, artib, uni kichik obyektivga 
o ‘tkazing va qolipga joylashtiring.
H u ja y r a s h a k lla r i. Hujayra tiriklikning eng kichik birligi hisob- 
lanadi. Har q a n d a y tirik organizm hujayralardan tashkil topgan. 
Hujayralar vazifasi 
va shakliga k o ‘ ra b ir-birida n farqlan adi (12- 
rasm). Kislorod tashishda ishtirok etuvchi eritro tsitla r ikki to m o n i 
botiq shaklda, leykotsitlar esa soxta o yo qlar hosil qilib organizm - 
ni m ikro b la rd a n him oya qiladi. O ‘sim liklarda barg o g ‘ izchalarining
1 2 -ra s m . Hujayra shakllari: 1 —eritrotsitlar; 2 - barg o g ‘ izchasi; 
3-leykotsit; 4 -n e rv hujayrasi.
4 - § . H u j a y r a - t i r i k l i k n i n g a s o s i
2 -B io lo g iy a , 5
17

---

hujayrasi loviyasimon tuzilishga ega. Ular suv b u g ‘ latish va gazlar 
alm ashinuvida ishtirok etadi. Refleks hosil qiluvchi nerv hujayra- 
larining uzun va kalta o ‘sim talari mavjud. Nerv o ‘ simtalari nerv 
im pulslarini hujayradan hujayraga o ‘tkazib beradi.
H u ja y r a n in g t a r k i b i y q is m la r i. Hujayralar i kki g u ru h g a b o ‘ linadi: 
1. Proka riotla r - yadrosi shakllanm agan o rgan izm lar b o ‘ lib, ularga 
bakteriyalar va k o ‘ k-yashil s u vo ‘tlar kiradi. 2. Eukariotlar - yadrosi 
yaxshi shakllangan o rgan izm lar hisoblanadi, ularga z a m b u r u g ‘ lar, 
o ‘sim liklar va hayvonlar misol b o ‘ ladi.
Har qa nda y eu kario t hujayra uchta asosiy tarkibiy qism dan 
iborat:
1) sitop lazm a tik m e m b ra n a - hujayrani tashqi to m o n d a n o ‘ rab 
him oya qiladi. Hujayra uchun kerakli b o ‘ lgan m o dda larn i tanlab 
o ‘tkazadi.
2) sito p la z m a - hu jayra ning ichki suyuqligi. Uning ta rk ib id a
turli vazifalarni b a jaru vchi o rg a n o id la r mavjud. S ito p la zm a d a g i 
har bir o rg a n o id o ‘z vazifasiga ega. Ular bu vazifani q a t’ iy qo- 
nuniyat a so sida bajaradi. B iror o rg a n o id n in g ishlam asligi t o ‘ qim a 
va o rg a n la r ishining buzilishiga va o rg a n iz m n in g kasallanishiga 
olib keladi.
3) yadro - hujayraning eng muhim qism i b o ‘ lib, irsiy axborotni 
saqlaydi, nasldan naslga o ‘tishini ta ’ minlaydi va m o d d a la r alma- 
shinuvini boshqaradi.
O ‘ s im lik va h a y v o n h u ja y r a la r in in g o ‘ x s h a s h lig i va f a r q l a -
ri. O ‘simlik va hayvon hujayralari m e m bra na , sitoplazm a va yadro- 
ga egaligi bilan b ir-b irig a o ‘xshaydi. Ular quyidagi be lgilariga k o ‘ ra 
o ‘zaro farq qiladi.
1. Faqat o ‘ simlik hujayralari uchun xos belgilar:
• sitop lazm a tik m e m b ra n a ustida sellyuloza qo biq n in g m avjud-
ligi;
• plastidaga ega b o ‘ lishi;
• shira t o ‘ plovchi vakuolaning b o ‘ lishi va kattalashib borishi.
Sellyuloza qobiq o ‘ sim likka m u sta h ka m lik beradi va tayanch
vazifasini bajaradi. Plastidalar faq at o ‘ simlik hujayrasiga xos o r ­
ganoid b o ‘ lib, ularning uch xil turi mavjud: xloro plast (yashil) -
edurtm_uz
18

---

Q e d u rtm jjz