Biologiya 5 new indd

U R U G ‘ 
O ILA -► TURKUM 
s i n f
 
T IP -► 
DUNYO
Hayvonlar sistematikasida tuzilishi o ‘xshash organizmlar bitta 
turga kiradi. O‘xshash turlar birlashib urug‘ ni, urug‘ lar birlashib 
oilani, oila turkumni, turkumlar sinfni, sinflar esa tipni, tiplar hay­
vonot dunyosini tashkil qiladi (55-rasm).
Qo‘ ng‘ ir ayiq va ilvirsning sistematik o ‘ rni quyidagicha b o ‘ ladi:
edurtm_uz
Qo‘ ng‘ ir ayiqning sistematik 
o ‘ rni
Ilvirsning sistematik o ‘ rni
Dunyo: Hayvonot 
Tip: Xordalilar 
Sinf: Sut emizuvchilar 
Turkum: Yirtqichlar 
Oila: Ayiqsimonlar 
Urug‘ : Ayiq 
Tur: Qo‘ng‘ir ayiq
Dunyo: Hayvonot 
Tip: Xordalilar 
Sinf: Sut emizuvchilar 
Turkum: Yirtqichlar 
Oila: Mushuksimonlar 
Urug‘: Bars 
Tur: Ilvirs
T U R
61

---

Q e d u r t m jjz
• fauna
с .» • sistematika
• qo ng ir ayiq
^
1. Fauna floradan qaysi belgilariga ko'ra farq qiladi?
2. Hayvonlar tabiatda va inson hayotida qanday ahamiyatga
•
ega?
3. Umurtqasiz hayvonlar qanday tiplarni o‘z ichiga oladi?
4. Umurtqali hayvonlar qanday sinflardan iborat?
5. Sistematik birliklarni ketma-ketlikda aytib bering.
Qo‘ ng‘ ir ayiqning sistematik o'rnidan foydalanib, oq ayiqning 
i p p sistematik o'rnini yozing.
1 3 - § . U m u r t q a s i z h a y v o n l a r
Umurtqasiz hayvonlarda ichki skelet rivojlanmagan. Ular quyi­
dagi tiplarga b o ‘linadi.
S o d d a h a y v o n la r tanasi bitta hujayradan iborat. Hujayrasida 
hazm qiluvchi va qisqaruvchi vakuola mavjud. Suvda erigan kislo- 
rod bilan nafas oladi. Asosan, ikkiga b o ‘ linish usulida ko‘ payadi. 
Amyobaning tanasi o ‘zgaruvchan. Evglena yashil rangda bo‘ lishi va 
fotosintez qilishi bilan o ‘simliklarga o ‘xshaydi, xivchinlari yordam i­
da hayvonlarga o ‘xshab erkin harakatlanadi. Tufelkaning ko‘ rinishi 
tufli tagcharm iga o ‘xshaydi (56-rasm).
62

---

a 
b 
c
5 6 -ra s m . Sodda hayvonlar: amyoba (a), evglena (b),
tufelka (c).
B o ‘ s h liq ic h lila r n in g tanasi tashqi - ektoderma va ichki - endo- 
derma qavatidan iborat. Hazm qilish jarayoni ikki bosqichda - tana 
b o ‘shlig‘ ida va hujayralar ichida amalga oshadi. 
N e r v
sistemasi 
sodda tuzilganligi sababli taassurotlarga sekin javob qaytaradi. 
Masalan, gidraga nina tekkizilsa, anchadan keyin tanasini qisqar- 
tirib oladi. Regeneratsiya xususiyati yaxshi rivojlangan. Otiluvchi 
hujayralari yordamida o ‘ ljasini tutadi va o ‘zini himoya qiladi. Aktini- 
yalar o ‘troq yashaydi, paypaslagichlari ko‘ p b o ‘ lishi bilan gidradan 
farq qiladi. Meduzalar reaktiv harakat qiladi (57-rasm).
a 
b 
c
5 7 -ra sm . Bo‘shliqichlilar: gidra (a), aktiniya (b), meduza (c).
Y assi c h u v a lc h a n g la r tanasining orqa qismi o ‘ rtadan chetga 
tomon yassilashib boradi, ikki tomonlama simmetriyaga ega. Tana 
b o ‘shlig‘ i bo ‘ lmaydi. Hazm tizimi o g ‘ iz, halqum va ichakdan ibo­
rat. Ayrim parazit vakillarida hazm tizimi yo ‘qolib ketgan, chunki 
ular tayyor oziqni so ‘ rib oladi. Oq planariya chuchuk suvda erkin
63

---

a 
b 
c
5 8 -ra sm . Yassi chuvalchanglar: a-oq planariya, b-jigar qurti, 
c-qoramol tasmasimon chuvalchangi.
yashaydi. Jigar qurti va qoramol tasmasimon chuvalchangi boshqa 
organizm tanasida parazitlik qiladi (58-rasm).
T o ‘ g a ra k c h u v a lc h a n g la r ko‘ ndalang kesmasi yumaloq shakl- 
da. Tashqi tomondan pishiq qobiq - kutikula bilan qoplangan. Su­
yuqlik bilan to ‘ lgan tana b o ‘shlig‘ iga ega. Askarida odamning ichki 
organlarida, rishta oyoq terisida, b o ‘ rtma nematoda esa o ‘simlikda 
parazitlik qiladi (59-rasm).
64

---