Amerika tarixi

Amerika tarixi
Amerika qoshma shtatlarining tarixi eramizdan avvalgi taxminan 15000 yillarda mahalliy shimoliy Amerikaliklarning kelishidan oldin bo'lgan. Ko'plab mahalliy madaniyatlar shakllangan va 16-asrda yoqolib ketgan. 1492-ilda Xristofor Kolumbning kelishi bilan Yevropaliklarning Amerikani mustamlaka qilishi boshlangan.Koplab mustamlakalar 1600-yildan keyin shakllangan va Qoshma shtatlar eng dastlabki kelib chiqishi ham qayd etilgan 1-millat /xalq bolgan. 1760-yillarga kelib 13 Britaniya coloniyalari 2.5millon odamni o'z ichiga olgan va Aplachian Toglarining sharqiy Atlantika qirgoqlari bo'ylab o'rnatilgan. Fransiyaning maglubiyatidan keyin ,Britaniya hukumati 1765-yilning shtamp aktini oz ichiga olgan holda, maqullanishi kerak bo'lgan yangi soliqlarni qaram aholining konstitutsiyaviy huquqlarini rad etib bir qancha soliqlarni joriy qildi.
1776-yilda Filadelfiyada II kontinental kongress AQSh sifatida mustamlakalarning mustaqilligini e’lon qildi.General Jorj Vashington boshchiligida u inqilobiy urushda g'alaba qozondi.1783 yildagi tinchlik shartnomasi yangi davlatning chegaralarini hal qilib berdi. Konfederatsiya Maqolalarida markaziy hukumat tashkil etildi, ammo u barqarorlikni taminlashda samarasiz edi, chunki u soliqlarni yeg'a olmas edi va mamuriy ofitser yo'q edi. Syezd 1789 -yilda qabul qilingan yangi Konstitutsiyani yozdi va ajralmas huquqlarni kafolatlash maqsadida 1791- yilda huquqlar Bill qo'shildi. 1-prezident sifatida Washington va uning bosh maslahatchisi Alexander Hamilton tomonidan kuchli markaziy hukumat yaratildi. 1803-yilda Fransiyadan Luizyana hududlarini sotib olinishi AQShning hududini 2barobar ko'paytirib yubordi. chunki u soliqlarni yeg'a olmas edi va mamuriy ofitser yo'q edi. Syezd 1789 -yilda qabul qilingan yangi Konstitutsiyani yozdi va ajralmas huquqlarni kafolatlash maqsadida 1791- yilda huquqlar Bill qo'shildi. 1-prezident sifatida Washington va uning bosh maslahatchisi Alexander Hamilton tomonidan kuchli markaziy hukumat yaratildi. 1803-yilda Fransiyadan Luizyana hududlarini sotib olinishi AQShning hududini 2barobar ko'paytirib yubordi.
Aniq taqdir tushunchasidan ruxlangan AQSh tinch okeani qirgoqlarigacha kengaydi. Davlatning hududi katta bolsada uning aholisi 1790-yilda atigi 4million edi.Axolining keskin o'sar edi va iqtisodiy o'sish yanada yuqoriroq edi. Yevropa kuchlari bilan solishtirganda, davlatning harbiy kuchlari tinchlik vaqtida 1940-yillargacha birmuncha cheklangan edi. Garbga qarab kengayishga yeoman fermerlari va quldorlar uchun arzon yerlarini izlash turtki bo'ldi.Quldorlikning kengayishi tobora munozarali bo'lib, murosa yo'li bilan hal qilingan siyosiy va konstitutsiyaviy kurashlarni kuchaytirdi. 1804-yildan boshlab mason-dixon chizigining shimolidagi barcha shtatlarda qulchilik bekor qilindi ammo bu jamiyat janubda paxta ishlab chiqarish uchun davom ettirildi. 1860-yilda Abraham Lincoln president etib saylanganda platformada qulchilik kengayishini to'xtatish edi.Yetti janubiy quldorlik shtati isyon ko'tarib, Konfederatsiyaga asos yaratdi. Uning 1861- yilda federal fortga hujumi fuqarolar urushini boshlab yubordi. 1865-yilda Konfederatsiyani maglub etilishi quldorchilikning bekor qilinishiga olib keldi.Urushdan keyingi qayta qurish davrida ozod qilingan qullarga yuridik va ovoz berish huquqi berildi.Milliy hukumat ancha kuchli chora aniqladi va shaxs huquqlarini himoya qilsih maqsadida mukammal vazifalarga erishdi. Biroq oq tanli janubliklar 1877-yil janubda yana qayta kuchlarni yegganlarida ko'pincha ovoz berishni harbiylashtirilgan bostirish orqali ular oq tanlilarning ustunligini saqlab qolish uchun Jim Krou qonunlarini, shuningdek, ko'pchilik afro-amerikaliklar va ko'plab kambag'al oqlarning ovoz berishlariga to'sqinlik qiladigan yangi huquqdan mahrum qiluvchi shtat konstitutsiyalarini qabul qildilar. 20-asrga o'tilishi bilanoq tadbirkorlik va sanoatlashishning avj olishi va millionlab immigrant ishchi va fermerlarning kelgani sababli qoshma shtatlari dunyoning yetakchi iqtisodiy kuchiga aylana boshlagan edi.Milliy temiryol tizimi tugallandi va keng kolamli kon va zavodlarga asos solindi.Korruptsiya, samarasizlik va an'anaviy siyosatdan ommaviy norozilik 1890-yillardan 1920-yillarga qadar progressiv harakatni rag'batlantirdi, bu islohotlarga olib keldi, jumladan federal daromad solig'i, senatorlarning to'g'ridan-to'g'ri saylanishi, spirtli ichimliklarni taqiqlash va ayollarning saylov huquqi. Dastlab 1-jahon urushi davomida neytral bo'lgan Qoshma Shtatlar 1917-yilda Germaniyaga urush elon qilgan va keyingi yilda ittifoqchilar galabasini moliyalashtirdi. 20-yillarning rivojlanishidan keyin,1929 yildagi Uoll strit halokati butun dunyo bo'ylab o'n yillik Buyuk Depressiyaning boshlanishini belgiladi. Prezident Franklin D.Ruzvelt o'zining yangi kelishuv dasturini ,shu bilan birga ishsizlar uchun beg'araz moddiy yordam,dehqonlarni qo'llab quvvatlash, ijtimoiy xavfsizlik va minimal ish haqini ijrosini taminladi. Yangi kelishuv zamonavit Amerika liberalizmini belgilab berdi. 1941-yilda Yaponiyaning Pearl Harborga hujumidan keyin,Qoshma Shtatlar 2-jahon urushiga kirdi va ittifoqchilarning urush harajatlarini moliyalashtirdi va Evropa teatrida fashistlar Germaniyasi va fashistik Italiyani mag'lub etishga yordam berdi. Keyinchalik uning jalb qilinishi Yaponiyani bosib olish maqsadida 2ta Yaponiya shaharlari yangi ixtiro qilingan yadro qurollaridan foydalanish bilan yakunlandi. Qoshma Shtatlar va Sovet Birlashmasi 2-jahon irushi natijasida super kuchlarning musobaqasi sifatida paydo bo'lgan . Sovuq urush davomida, 2davlat bir 1960-yillarda, asosan, fuqarolik huquqlari harakatining kuchliligi sabab, afro-amerikaliklar va boshqa irqiy kamchiliklarga konstitutsiyaviy ovoz berish va harakatlanish erkinligini ham ta'minlashga qaratilgan yana bir ijtimoiy islohotlar to'lqini amalga oshirildi. Sovet Ittifoqining parchalanishi bilan sovuq urush yakunlandi va Qo'shma Shtatlar dunyodagi yagona super davlat sifatida qoldi. Sovuq urushdan keyin tashqi siyosat, ayniqsa, 11-sentabrdagi xurujlar va “Islomiy davlat”ning kuchayishiga javoban Yaqin Sharqdagi zamonaviy mojarolarga qaratildi. 21-asrning boshida Qo'shma Shtatlar Buyuk turg'unlik va COVID-19 pandemiyasi davriga kirib keldi, ularning ikkalasi ham ushbu davrlarda har doimgidan sekinroq iqtisodiy o'sish sur'atlarini boshdan o'tqazdi.