Biologiya (2). cdr

Kombantrin 
(pirantel) 
10 mg/kg hisobidan bir marta, ovqatlanish paytida 
beriladi. 
Profilaktikasi. Askaridozga qarshi olib boriladigan choralar bir vaqtda, kompleks 
ravishda olib borilgan taqdirdagina samara barishi mumkin. Ular kasallik manbaini 
zararlantirish (bemorni davolash) va yuqish yullarini qirqishga (tuproqqa, suvga va 
ulardan sabzavot, ho'l mevalar va qo'lga askarida tuxumlari tushmasligiga) 
qaratalmog'i kerak. Umuman olganda aholining sanitariya madaniyatini hamda ichak 

---

138 
kasalliklari (ayniqsa ularning yuqish yo'llari) haqidaga ma'lumotini oshirish juda 
mug'im axamiyatga ega. 
Trihotsefalyoz — asosan oshqozon-ichak tizimi a'zolarining faoliyatini buzilishi 
bilan kechadigan, surunkali gelmintozdir.Qilbosh odamlar orasida ekg keng 
tarqalgan gijjalar jumlasiga kiradi. Uning tarqalishi ham ko'pincha askaridozning 
tarqalishi xududlariga mos keladi. O'rta Osiyoda, jumladan O'zbekistonda, 
trixotsefalyoz o'choqlari asosan tog'li va tog'oldi tumanlarida topiladi. Kasallik 
Farg'ona, Namangan, Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarida keng tarqalgan. 
Etiologiyasi. Kasallikni qo'zg'atuvchisi — qilbosh (Trichocephalus trichiurus). 
Erkagining uzunliga 3-4.5 sm, urg'ochining uzunligi — 3.5-5.5 sm bo'ladi. Odam 
ichagida qilbosh 4-5 yil yashaydi. 
Qilbosh asosan ichakning ko'richak qismida, ko'p bo'lganida yo'g'on ichakning 
boshqa qismlarida, faqat ayrim hollarda ingachka ichakda ham istiqomat 
qiladi ichakka chuqur kirib oladi, tanasi esa ichak bo'shlig'ida osilib qolada. U odam 
qoni bilan oziqlanadi. Ichakda qilboshning soni bittadan tortib o'nlab, yuzlab va 
hatto minglab bo'lishi mumkin. Urg'ochi gijjalar ichakda qo'ygan tuxumi (bir sutkada 
1000 dan 3500 gacha) tashqi muhitga najas orqali ajraladi. Tashqi muhitda (asosan 
tuproqda) tuxumdan lichinkalar (1-17 kun davomida) rivojlanadi. Og'iz orqali 
tushgan lichinkalar o'n ikki barmoqli ichakning so'rg'ichlari orasiga joylashib olib, 3-
10 kun davomida shu yerda saqlanadi. So'ngra ichak bo'shlig'iga qayta tushib 
ko'richakka keladi va shu yerda rivojlanib balog'atga yetadi. Qilbosh yuqori kundan 
boshlab, to balog'atga yetguncha bo'lgan rivojlanish jarayon 30-40 kun davom etadi. 
Epidemiologiyasi. Kasallik manbai, najasi bilan gijja tuxumini ajratuvchi odam. 
Trixotsefalyoz — najas-og'iz yo'li bilan yuquvchi geogelmintoz hisoblanadi. 
Kasallikning yuqish yo'llari xuddi askaridozga o'xshash. Tashqi muhit sharoiti qulay 
bo'lgan taqdirda qilbosh tuxumlari tuproqda bir yilgacha va undan ortiq yashashi 
mumkin.O'rta Osiyo, jumladan O'zbekistonda, trixotsefalyoz bilan ko'proq bog'cha 
yoshidagi yoki boshlang'ich maktab yoshidagi bolalar kasallanadi. 
Klinikasi. Kasallikning birlamchi klinik belgilari parazit yuqqanidan 1-1.5 kun 
o'tgach ko'rina boshlaydi. Bemorni ko'proq ko'ngil aynashi, ishtag'aning pasayishi, 
so'lak oqishi, qorinda ko'proq o'ng pastki qismda, og'riq bezovta qiladi. Agarda 
qilbosh ichakning chuvalchangsimon o'simtasi ichiga kirib qolsa, unda sanchishish 
og'riq, agarda unga infeksiya qo'shilsa appenditsit huruji kuzatiladi. Biroq iqlimiy 
sharoiti mo'tadil bo'lgan hududlarda trixotsefalyoz subklinik turda kechadi.Invaziya 
darajasi yuqori bo'lgan taqdirda og'ir va asoratli kechadi. Bunda ko'pincha diareya 
surunkali tus oladi va ahlatda shilliq va qon aralashmasi, ichakda og'riq, tenezm 
(og'riqli kuchaniq) kuzatiladi hamda bemor kundan-kunga ozib ketadi. Kasallik 
bakterial infeksiya bilan birga kechganda, ayniqsa bolalarda, tug'ri ichagi tushishi 
(chiqib qolishi) ko'riladi. Invaziya uzoq davom etganida gipoxromli yoki normaxromli 
kamqonlik rivojlanadi va biroz eozinofiliya (10-20%), hamda S, V, V2 vitaminlap 
muvozanati buzilganini ko'rish mumkin.Najasni ko'rilganda, unda yopishqoq quyuq 
shilliq va qon aralashmasi ko'rinadi. Mikroskop ostida qaraganda qilbosh 
tuxumlaridan tashqari, Sharko-Leyden kristallari, eozinofillap va boshqa ekssudativ 

---

139 
va epitelial xujayralar bo'ladi.Trixotsefalyoz tashxisi najasda qilbosh tuxumini 
aniqlashga asoslanadi. Bunda koprogelmintoskopiya usulidan foydalanish ko'proq 
ijobiy natija beradi. 
Davolash. Gijja xaydovchi dorilardan naftamon, difezid, mebendazol, 
tiabendazol keng qo'llanadi.Difezil va naftamonni - 5 yoshgacha bo'lgan bolalarga -
2.5 g, 5 yoshdan yuqori bolalar va kattalarga — 5 g dan 5 kun davomida beriladi. 
Ko'rsatilgan miyedordagi dorini 30-50 g suvda (yoki iliq qandli sharbatda) yaxshilab 
aralashtirib bir marta ichiladi. Tiabendazol — 1kg og'irlikka 35
 
mg xisobida bir kunda 
bir marta 2 kun davomida beriladi.Mebendazol (vermoks) — kattalarga va 9 yoshdan 
yuqori bolalarga 100 mg (1 tabletka) dan kunda 2 mahal, 3 kun davomida beriladi. 
Xomilador ayollarga vermoks berish mumkin emas. Takroriy kurs faqat 2-3 oydan 
so'ng o'tkazilishi mumkin. 
Profilaktikasi. Profilaktik choralar huddi askaridozdagi singari o'tkaziladi. 
Teniarinxoz — surunkali kechishga moyil, ko'proq oshqozoni ichak yo'lining 
yuqori qismini jaroxatlash bilan kechadigan gijja kasalligidir.Teniarinxoz — og'iz 
orqali yuquvchi (peroral), antroponoz biogelmintozdir. 
Etiologiyasi. Kasallikni qo'zg'atuvchisi — Tseniarhynchus saginatus (sepen 
bichiy) rivojlanib yetilgan davrida bu gijjaning uzunliga 7-10 metrgacha, eni 1.5-2.0 
sm ga boradi. Gijjani tasmali (lentasimon) bosqichida — yirikkina boshi (skoleks), 
bo'yni va bo'lakchalardan iborat uzun - tasmasimon tanasi bor. Tumshug'ida 4 ta 
so'rg'ichi bor. Tanasi esa 1000 ga yaqin bo'lakchalardan (proglotid) iborat.Parazitni 
tasmali bosqichi odamning (asosiy xo'jayini) ingichka ichagida parazitlik qiladi. 
Ichakda rivojlashb yetilgan gijjadan uzilib chiqqan bo'lakchalar najas orqali 
tashqariga chiqariladi. Barcha sestodlar singari T.Saginatus germafrodit bo'lib, har 
bir bo'lakcha ichida ham erkak, ham urg'ochi a'zolar yetiladi, bitta gijja bo'lakchasida 
— 145000-175000 tagacha tuxum bo'ladi. Tashqariga ajralgan bo'lakchalari xar xil 
yo'llar bilan (ifloslangan hashak yem, suv va boshqalar) shoxli koramollar 
organizmiga kiradi. Qoramol ichagida gajjaning lichinkalari parda ichidan chiqib, 
qonga ,o'tadi va muskullar orasidagi biriktiruvchi to'qimalarga o'rnashib, yumaloq 
pufakka o'xshash shaklga kiradi — ya'ni finnalar hosil buladi. Ana shunday tarkibida 
finnalari bo'lgan qoramol go'shtini pishirmasdan iste'mol kilinganda bu finnalar 
odam ichagiga tushadi ra rivojlanib balog'atga yetadi. Ba'zan odam ichagida bir 
vaqtda birnecha gijja parazitlik qilishi mumkin. 
Epidemiologiyasi. Teniarhinhozni birdan-bir manbai ichagida shu gijja bo'lgan 
(yani invaziyalangan) odam hisoblanadi. Odam organizmida bu gijja 25 yil, va undan 
ortiq parazitlik kilada. Paragitning lichinkali bosqichi, asosan oraliq xo'jayini 12 oy 
davom etadi.O'zbekistonda gijjaning bu turi ko'proq Xorazm, Buxoro, Samarqand 
viloyatlari, shuningdek, Qoraqalpog'istonda tarqalgan.
Klinikasi. Ko'pincha teniarinxoz juda kam belgilar bilan, faqat ichakdan gijja 
bo'lakchalarini yoki, ayniqsa, gijja to'dasini ajralib chiqishi bilan namoyon bo'ladi. 
Boshqa belgilar: biroz quvvatsizlik, bosh aylanishi, ochiqish, qorinda (ayniqsa, 
ko'richak sohasida) og'riq kabi halokatlardan iborat bo'ladi. Ayrim bemorlarda tez 
toliqish tinka qurishi, tajanglik, tez-tez ochiqish (keyinchalik esa aksincha 

---

140 
ishtahasizlik), o'htin-o'htin qorin og'riq, qorin kepchishi, ko'ngal aynash, ba'zan ich 
ketishi kabi alomatlar kuzatiladi. Ayrim bemorlarda uyquning buzilishi, tez-tez bosh 
aylanishi, ayrim hollarda hatto tutqanoq tutishi va boshqa nevrologik alomatlar 
ko'rilishi kuzatiladi. 
Asoratlari. Kamdan-kam holatlarda bu gijja ichak tutilib Qolishiga sabab bo'lishi 
mumkin. 
Tashxisi. Teniarinxoz diagnostikasi asosan — gijja bo'lakchalarini vaqti-vaqti 
bilan ichakdan faol ravishda o'rmalab chiqib turishi yoki axlat bilan ajralib turishini 
kuzatishga asoslanadi. 
Davolash. Teniarinxozni davolashda oxirgi yilarda asosan yuqori samarali va 
xam zaxarli bo'lgan fenosal (yomazan, niklozamid, sestotsid, vermutin va boshqalar) 
keng qo'llanmoqda. Fenasal - bir berishda (sutkalik dozasi ham shu); 5 yoshgacha 
bo'lgan bolalarga 0.54.0 g, 6-9 yoshdagadarga — 1-15 g, 10-12 yoshda — 1.5-2.0 g, 
13 yosh va undan kattalarga — 2 g dan beriladi. Fenasalnn yotishdan oldin yoki 
nahorga berilgani ma'qul. Uni berishdan oldin chorak stakan suvda 1-2 g, sodani 
eritib ichiriladi.Fenasal bilan davolash uchun maxsus tayyorgarlik qilish shart amas, 
Surga ham berilishda, xuqna ham qilinmaydi. Faqat yengil ham bo'luvchi taomlar 
parhyezi tavsiya etiladi.Feyasal bilan davolash ko'pincha faqat 1 kun davomida 
(ambulatoriya yoki unda) o'tkaziladi. O'tkazilgan davo natija bermagan taqdirda 
preparatni yana 3 kundan keyin takroran berish mumkin. Xozirda fenasaldan 
tashqari boshqa, tarkibida fenasal bo'lshan dixlosal yoki trixlosal singari dorilar dam 
ishlatilmoqda. Bu preparatlar ovqatlanishdan 1-1,5 soat oldin shirin choy bilan 
ichiriladi. 
Profilaktikasi. Bu kasallik oldini olishda ayniqsa aholining sanitariya 
madaniyatini ko'tarish (go'shtni faqat pishirilgan holda istemol qilish yaylovlarnn 
ifloslantirmaslik, chorva ho'jaliklarini ozoda saqlash), bemorlarni aniqlab davolash, 
go'shtlarni albatta veterinarlar ko'rigidan utkazish ahamiyatga egadir. 
Tenioz — asosan oshkozon-ichak yo'lining yuqori qismini jarohatlash bilan 
surunkali kechadigan gijja kasalligidir. O'zbekistonda ahyon-ahyonda uchrab turadi. 
Etiologiyasi. Tenioz kasalligini quzg'atuvchi gijja Toenia solium, ya'ni cho'chqa 
soliteridir. U o'zining tuzilishi jihatidan qoramol soliteriga o'xshab ketadi, biroq 
tumshug'ida 4 ta so'rg'ichidan tashqari 22-32 ta ilmoqli hartumi ham bor. Shuning 
uchun uni qurollangan soliter deb ham atashadi. Bu gijja ham tasmasimon, nisbatan 
biroz kaltaroq (1.5-2.0 m) bo'lib, 1000 ga yaqin bo'lakchalardan tashkil topgan. 
Yetilgan bo'lakchalarda tuxumga to'lgan bachadoni bo'ladi.Bo'lakchalar, odamning 
axlati orqali asosan uzilib tushgan xolda ajraladi, faol ajralishi esa juda kam 
kuzatiladi. Ajratadigan tuxumi morfologik jixatdan qoramol soliteri tuxumidan 
deyarli farqlanmaydi. Bu gijjaning rivojlanishi ham asosiy (odam) va oraliq (asosan uy 
cho'chqasi) xo'jayinlar a'zolarida almashinib o'tadi. 
Epidemiologiyasi. Kasallik manbai invaziyalangan odam xisoblanadi. Balog'atga 
yetgan gijja odam ichagida (asosan ingichka ichakda) yashaydi. Yetilgan 
bo'lachaklarida gijja tuxumi (onkosfera) bilan to'lgan bachadoni bo'ladi. Gijja 
bo'lakchalari vaqti-vaqti bilan tanasidan bo'linib (uzilib) axlat orqali tashqi muhitga 

---

141 
ajralib turadi. Ifloslangan suv va turli yem-xashak ozuqalar orqali oraliq xo'jayin 
bo'lmish uy cho'chqalari (kamdan-kam hollarda — yovvoyi cho'chqalar, itlar, 
mushuklar va hatto odam) organizmiga tushadi va ularning mushaklari orasidagi 
biriktiruvchi to'qimalar tuxumlardan lichinkalar - sistitseralar paydo bo'ladi.Cho'chqa 
soliteri odamga asosan yaxshi pishirilmagan cho'chqa go'shti iste'mol qilganda 
yuqadi. Bundan tashqari g'ijja tuxumi sog'lom odamga boshqa bemor odamdan yoki 
gajjali odamni o'zidan-o'ziga yuqishi mumkin. Bunda yuqish yo'llari — bemorning 
najasi bilan ifloslangan qo'l, sabzavotlar, mevalar va turli oziq-ovqatlar orqali sodir 
bo'ladi. 
Klinikasi. Ko'pchilik holatlarda tenioz klinik belgilarsiz kechishi mumkin. Ba'zan 
bemorlarda ko'ngil aynash, vaqti-vaqti bilan qusish, ich ketishi, qorinda og'riq, bosh 
aylanishi, uyquning buzilishi, xushdan ketish, kamdan-kam hollarda tutqanoq huruji 
kuzatiladi. Surunkali davrida kasallikning belgilari teniarinxoz belgalariga o'xshab 
ketadi. 
Sistitserkozning klinikasi esa uning joylashgan qismiga, ko'p-ozligiga va 
rivojlanish bosqichiga bog'liq bo'ladi.Sistitserka ko'zda joylashganda — reaktiv 
konyunktivit, retinit, uveit singari jarohatlanishlar bo'lib, ko'rish yomonlashishi yoki 
ko'rlik yuzaga kelishi mumkin.Yurak sistitserkozi bo'lgan taqdirda ba'zan yurak ritmi 
buziladi. Eng ko'p klinik belgilar va og'ir oqibatli kechishi bosh miya sistitserkozida 
kuzatiladi. Bemorlarda vaqti-vaqti bilan tirishish, xotiraning yomonlashishi ko'riladi. 
Hatto to'satdan o'lim bulishi ham mumkin.Sistitserkoz kasalligi umuman surunkali 
(15 yilgacha va undan ortiq) kechishga moyil bo'lib, u xatarli kasallikdir. 
Tashxisi. Xuddi teniarinxozdagi singari axlat bilan ajralib, chiqqan gijja 
parchasini ko'rish yoki tuxumini aniqlashga asoslangan. Lekin, sisgitserkozni 
aniqlashda ancha murakkab usullarni (biopsiya, rentgenologik, miyada bosh miyani 
rentgenografiyasi, angaografiyasi, tomografiyasi, ultratovush va boshqalar) 
qo'llashga to'g'ri keladi. Serologik usullardan — komplemes, biriktirish reaksiyasi va 
gemagglutinatsiya reaksiyalari qo'llanadi. 
Davolash. Teniozni davolashda, sistitserkoz rivojlanishi xavfini oldini olish 
maqsadida, ichakka gijjani bevosita parchalovchi dorilarni (fenasol, dixlorofen, 
trixlorofen) qo'llash maqsadga muvofiq xisoblanadi.Fenasol (dozasi xuddi 
teniarinxozdagi singari) ertalab naxorda ichirilib, 2 soatdan keyin yengil nonushta va 
yana 1 soatdan keyin — tuzli surgi beriladi. Yana 2 xaftadan keyin shu kursi, 
takrorlash tavsiya etiladi.Teniozni davolashda, shuningdek, qirqqulokning efirli 
ektrakti xam ishlatiladi.Sistitserkozni davolashda esa prazikvantel (biltritsid) - kuniga 
16.6 mg/kg xisobidan 14 kun beriladi, yoki 50 mg/kg xisobidan 10 kun beriladi. Bu 
dori qo'llanishi davrida allergik reaksiyaga yo'l qo'ymaslik maqsadida 
glyukokortikoidlar ham berib boriladi. 
Profilaktikasi. Tenioz tarqalishini oldini olishda ham xuddi teniarinxozdagi 
singari. Ayniqsa, cho'chqachilik xo'jaliklarida veterinariya xizmati bilan xamkorlikda 
veterinar-gigiyenik chora-tadbirlar o'tkaziladi. 
Gimenolipedoz — asosan oshqozon-ichak sistemasi faoliyatini buzilishi bilan 
namoyon bo'ladigan surunkali parazitar kasallikdir. Gimenolepidoz peroral 

---

142 
antroponoz kongigaoz gelmintozdir. U barcha (ayniqsa, issiq) o'lkalarda, shu 
jumladan Markaziy Osiyoda keng tarqalgan gijja turlaridandir. 
Egiologayasi. Gimenolepidozni qo'zg'atuvchisi Hymenolepis nana (pakana gijja) 
nisbatan kichkina (bo'yi 1.5-2.0 sm, ayrimlari 5 sm gacha, eni 0.55-0.7 mm) gijja 
bo'lib, uning boshi (skoleks) da 4 ta so'rg'ichi, kichkina xartumi va 20-30 ta ilmoqlari 
bor, tanasi strobila, 160-1000 tachaga germofradit bo'lakcha (proglotit) lardan 
tashkil topgan.U rivojlanish jarayonini odam organizmini o'zida to'liq o'tkaza oladi, 
shuning uchun ham odam shu gijjaga ham oraliq, ham asosiy xo'jayini hisoblanadi. 
Gijja tanasida 200 ga yaqin bo'lakchalari bo'lib, bu bo'lakchalar (har birida 180 
tagacha) tuxumlar bilan liq to'la, bachadondan iborat bo'ladi.Pakana gijjalar 
odamning ingichka ichagida yashaydi va ularning soni har bir bemorda 200 va undan 
ortiq bo'ladi. Boshqa tenidlardan farqli o'laroq, bu gijjaning tuxumlari faqat gijja 
bo'laklari tashqariga chiqarilgandan keyingana amas, balki ichakni ichida ham 
(bo'lakchaning yorilishi yoki undan siqib chiqarilishi yo'li bilan) ajraladi. 
Bu holat bemor ichagida autoinvaziya hodasasi yuz berishiga olib keladi. 
Epidemiologiyasi. Bemorning axlati bilan tashqariga ajratilgan gijja tuxumlari 
atrofdagi har xil buyumlarni ifloslantiradi. Bu ifloslangan buyumlardan (ayniqsa 
hojatxona eshigining bandlari, unitazlar, tuvaklar, o'yinchoqlar va boshqalar) kontakt 
yo'li bilan og'izga tushadi. Bu gijja tuxumlarining tarqalishida pashshalar ham ma'lum 
ahamiyatga ega. Klinikasi. Ayrim bemorlarda gimekolepidoz klinik belgilarsiz, yoki 
subklinik tarzda o'tishi mumkin. Klinik namoyon kechganida esa, bemor ishtahaning 
pasayganligi, bosh og'rig'i, ko'ngil aynishi, goho qusish, kindik atrofida og'riq, ba'zan 
kuchli hurujli bo'ladi, Qorin og'rig'i ovqat yeyilishi bilan bog'liq bo'lmay, najas 
ko'pincha suyuq, ba'zan shilimshiq aralash bo'lishi mumkin. Ko'pchilik bemorlar 
tajang bo'lib qoladi, ularni bosh og'rig'i, bosh aylanishn, tez toliqish bezovta qiladi. 
Bolalarda vaqti-vaqti bilan mushaklar tortishishi, to'tqanoq singari tirishishlar, qisqa 
muddatli xushini yo'qotishlar bo'lishi mumkin. Ayrim bemorlarda qichimali toshma, 
vazomotor rinit, Kvinka shishi singari alomatlar, ba'zan jigar kattalashishi va uning 
faoliyati buzilganligi kuzatiladi.Qonda biroz gapohrom anemiya, leykopeniya, 
kamdan-kam hollarda eozinofidiya, ECHT ortganligini ko'rish mumkin. 
Tashxisi. Asosan bemor najasidan gijja tuxumini, yoki gajjaning o'zini aniqlashga 
asoslangan. Tekshiruvni uch marta takrorlash tavsiya etiladi. 
Davolash. Gimenolepidozni davolashda fenasal yaxshi samara beradi. Uni 2 
kundan, 5 kun oralab, 6-7 marta takror kundalik dozasi 5 yoshgacha bo'lgan 
bolalarda — 1g, 6-9 yoshgacha — 1.5 g, 9 yoshdan yuqori bolalar va kattalarga 2 g 
dan beriladi. Uni naxorda ovqatlanishidan 1.5-2 soat oldin, teng miqdorda shakar 
qo'shib, ozgina suv bilan ichiriladi. Bunday davolash kursini o'tkazish uchun alohida 
tayyorgarlik talab etilmaydi. Biroq parhyezi yengil hazm bo'ladigan taomlardan 
iborat bo'lishi kerak. Surgi dori berish, yoki xuqna qilishga ham xojat yo'q. 
Davolanish davrida va yana 3-4 kun keyin bemor xar kuni dushda yuvinishi va 
kiyimini almashtirib turishi kerak. Bundan boshqa ham birqancha davolash sxemalari 
xam mavjud.Spetsifik davolashdan tashqari bemorga vitaminlar berib turiladi. 
Profilaktikasi. Axoli (ayniqsa, bolalar) sanitariya madaniyatini orttirish shaxsiy 

---

143 
gigayena qoidalariga rioya kilish, invaziya o'choqlarida sanitariya-gigiyena talablarini 
olib borish, pashshalar va kemiruvchilarga qarshi kurashish, xojatxonalarni tez-tez 
dezinfeksiya qilib turish singari choralar kasallik profilaktikasining asosini tashkil 
qiladi. Biroq gimenolepidozda ichakni o'zidan qayta-qayta yuqish (autoinvaziya) va 
organizmga moslashib olish (adaptatsiya) xodisasi bo'lganligi tufayli, yuqorida 
aytilgan tadbirlar yetarli bo'lmaydi. Shuning uchun xam gamenolepidozni yo'qotish 
uchun avvalo invaziya manbaini yo'qotmoq kerak. Ya'ni barcha invaziyali bemorlarni 
aniqlab, ularni fenasal bilan to'liq davolangandagina kutilgan natijaga erishish 
mumkin. 
Exinokokkozlar - gijjalarning lichinkalari ko'zg'atadigan kasalliklar guruxiga 
mansub. U barcha qit'alarda tarqalgan bo'lib, insonlar salomatligaga va ayniqsa 
chorva xo'jaliklariga katta talofat yetkazadi. 
Exinokokkozlar ikki xil bir-biriga o'xshash, ammo mustaqil (o'zlarning aloxida 
qo'zg'atuvchisi) bo'lgan kasalliklarni o'zida birlashtiradi. Bular exinokokkoz va 
alveolar exinokokkoz (alveokokkoz) lardir. 
Exinokokkoz — jigarda, kamrok o'pka va boshqa a'zolarda, bir kamerali pufak 
yoki pufaklar xosil qiluvchi surunkali parazitar kasallikdir.Etiologiyasi. Exinokokkoz 
qo'zg'atuvchisi Echinococcus granulosus deb ataluvchi gijjaning lichinkalari 
bosqichidir. Gijjalar o'zining jinsiy yetuk bosqichida it, mushuk, bo'ri, shaqol
, 
yovvoyi 
it va mushuklar, arslon singari xayvonlarning ingichka ichagida parazitlik qiladilar. 
Exinokokkning kistasi — 1-50 mm kattaligida, bir kamarli pufak (kista) dan iborat 
bo'lib, devori ikki kavat pardadan tashkil topadi. Pufakcha ichida sukmushk va 100 ga 
yaqin gijja lichinkasi bo'ladi. Exinokokk uzunligi 2-7 mm keladigan mayda 
tasmasimon gijjadir. Uning boshida (skoleks) 4 ta so'rg'ichi va ikki kator joylashgan 
(38-40 ta) ilmoqlari bor. Tanasi 2-6 bo'lakchadan iborat bo'lib, oxirgi bo'lakcha ichi 
tuxumchalar bilan to'la bachadondan tashkil topadi. 
Epidemiologiyasi. Exinokokkoz og'iz orqali yuqadigan zoonoz biogelmintoz 
xisoblanadi. Odam uchun asosiy invaziya manbai uy itlari, kamroq xollarda bo'ri, 
shaqol va shu kabi xayvonlardir. Yetilgan tuxumlar va gajjaning tuxumlar bilan to'la 
bo'lakchalari hayvonlarning axlati orqali ajralib, ularning junlari va atrof muxitni 
ifloslantiradi.Odam va boshqa oraliq xo'jayinlarga gijja tuxumi og'iz orqali gijjali 
xayvonlar bilan muloqotda bo'lganda, ifloslangan mevalar, yoki suv iste'mol 
qilinganda yuqadi. Exinokokkoz O'rta Osiyo Respublikalarida ko'proq tarqalgan. 
Klinikasi. Exinokokkoz 5
 
yoshgacha bo'lgan bolalarda va asosan o'rta yoshdagi 
odamlarda kuzatiladi. Kasallik asta-sekin rivojlanadi. Eng ko'p (50-80% bemorlarda) 
kuzatiladigan jigar exinokokkozi kechishida uchta bosqich farqlanadi: 1-bosqich — 
latent davri — gijja yuqqandan, to birinchi klinik simptomlar paydo bo'lganga qadar, 
2-bosqich - kasallikning klinik belgilari namoyon bo'lishi bilan boshlanadi. Bemorlar 
odatda ishtaxaning pasayishi (yo'qoliish), darmonsizlik, ozish, bosh og'rig'i, vaqti-
vaqti bilan tana xarorati bir oz ko'tarilishi kabi alomatlarga shikoyat kiladilar. 
Ko'pchilik bemorlar o'ng qobirga ostida og'irlik va qorinda og'riq his etadalar, 
ko'ngillari aynab, ba'zan quusadilar va ichlari buziladi. Ayrim bemorlar terisida 
qichimali allergik toshmalar ko'riladi. Jigar (asosan o'ng bo'lagi) kattalashgan va 

---

144 
qattiqlashgan bo'ladi. 3-bosqichda turli asoratlar namoyon bo'ladi. Bunda turli 
darajadagi (hatto anafilaktik shok) allergik belgilar, exinokokkning boshqa 
a'zolarga tarqalishi, pufak yiringlagan taqdirda a'zoda abssess belgilari yuzaga keladi. 
Agar kista yorilib, yiring qorin bo'shlig'iga tushsa — peritonit, plevralar oralig'i 
bo'shlig'iga tushsa chiopnevmotoraks ravojlanadi.Periferik qonda — eozinofiliya va 
ECHT ortishi.O'pka exinokokkozi 15-20% bemorlarda kuzatiladi. Boshlang'ich davrda 
— o'pka abssessi rivojlanadi. Unda bemor avvaliga ko'kragida og'riq xis etadi, nafasi 
tezlashadi, yo'tal paydo bo'ladi, shilimshiq, keyinchalik yiring va ozgina qon aralash 
balg'am chiqaradi. Tana harorati ko'tarilib, bemorning ahvoli kundan-kunga 
og'irlashib boradi. Keyinchalik exinokokk pufagining yorilishi bemor axvolining keskin 
o'zgariishga olib keladi. Exinokokk pufagi bronxga yorilganda qattiq yo'tal paydo 
bo'lib, bemorning nafasi qisib, yuzi ko'karadi, ko'p-ko'p, ba'zan qon aralash, balg'am 
ajraladi. Balg'amda bunday xolat bir necha kun, ba'zan bir necha xafta davom etib, 
so'ngra aspiratsion pnevmoniya alomatlari rivojlanadi. Pufak plevra bo'shlig'iga 
yorilganda ekssudativ plevrit hamda pnevmo- va piopnevmotoraks alomatlari yuzaga 
kelishi mumkin. Pufak perikarda yorilganda esa shok yuzaga kelishi va bemor 
to'satdan o'lishi mumkin. Buyrak, bosh miya va boshqa a'zolarning exinokokkozida 
shu a'zolarning kasallik alomatlari kuzatilada. Bunday xolda albatta jigar 
exinokokkozini xam axtarmoq kerak.