Biologiya (2). cdr

- 
qoramolda brutselloz qo'zg'atuvchi mikroblar. 
3
. 
Brutsella abortus suis — cho'chqalarda brutselloz qo'zg'atadi. 
Odamda uchraydigan brutselyoz kasalligini ko'pincha brutsella melitenzis 
qo'zg'atadi.Brutsellalar biroz cho'zinchoq yoki ellipssimon shaklda bo'lib, uzunligi 
0.3-0.6 mikron. Ular 36-37°S haroratda rN 8.8-7.2 bo'lgan sharoitda yaxshi o'sadi. 
Brutsellalar sekin o'sadigan mikroblardan hisoblanadi. 4 hafta o'stirilganidan 
keyingina toza kulturasini olish mumkin.Quyosh ta'sirida brutsellalar tez nobud 
bo'ladi. 80-85°S qizdirilganida 5 daqiqada, kaynatilganida — o'sha zahoti o'ladi. 
Sovuq haroratda yaxshi saqlanadi. 

---

123 
Epidemiologiyasi. Kasallik manbai brutselloz bilan og'rigan va hayvonlar 
xisoblanadi. Kasal hayvon yaxshi semirmaydi, ko'pincha chala tug'ib qo'yadi. 
Brutsellalar 
kasal 
hayvon 
siydigi va go'ngi bilan ajralib, 
hayvon juni, terisida uzoq 
saqlanadi. 
Shuningdek 
yaylovdagi o't-o'lan, suvga ham 
tushadi, ostidagi poxol ham 
zararlanadi. 
Shu 
tariqa 
brutselloz hayvonlar orasida 
tarqaladi. Brutsellelar kasal 
hayvon 
suti 
bilan 
ham 
ajraladi.Odamga 
kasallik 
asosan 
kasal hayvonlarni 
parvarish qilish, so'yish va nimtalash vaqtida hamda terisini oshlaganda yuqadi. 
Bunda infeksiya odamga teri orqali tushadi. Ba'zi olimlarning fikricha, nafas yo'llari 
va konyuktividan ham kirishi mumkin.Chorvadorlarga kasallik ko'pincha qo'zilatish 
davrida yuqadi. Chunki, brutselloz hayvonlarning homilasi yuzasida, atrofidagi 
suyuqlikda, yo'ldoshda brutsellalar juda ko'p bo'ladi.Kasal hayvon go'shtini yaxshi 
pishirmay iste'mol qilganda yoki sutini qaynatilmasdan ichganda, brutsellalar 
organizmga og'iz orqali tushadi.Brutselloz ko'proq qishloq aholisi orasida uchraydi, 
Bahor oylarida kasallik ko'proq qayd etiladi. Shahar aholisi orasida brutselloz asosan 
kasal hayvon sutini qaynatmay ichishi tufayli kelib chiqadi.Bemor odamdan 
brutselloz 
boshqa 
sog'lom 
kishilarga 
va 
hayvonlarga 
yuqmaydi. 
Klinikasi. Kasallikning yashirin davri 1-2 hafta. Klinik kechishga qarab brutsellozning 
o'tkir (3 oygacha), cho'ziluvchan (6 oygacha) va surunkali (6 oydan ortiq) turlari 
farqlanadi. Brutselloz organizmning umumiy kasalligi hisoblansa ham, unda tayanch-
harakat, yurak-tomir va nerv sistemalari jarohatlanishi yaqqol ifodalanadi.O'tkir 
brutselloz qisqa muddatli 
prodroma davri 
bilan boshlanadi. Bu davr bir haftagacha 
davom etadi. Shu vaqtda bemor lohas bo'ladi, tez charchayda, kayfiyati buziladi, 
ishtahasi pasayadi. Ba'zan biroz bosh og'rishi kuzatiladi.Bu alomatlar o'sa borib, 
kasallikning 
avj olish 
davri boshlanadi. Uning o'ziga xos belgalari mavjud. Junjikish, 
qaltirash bilan isitma 38-39°S gacha ko'tariladi, keyin kuchli terlash kuzatiladi. Bu 
xolat uzoq muddat, ba'zan kuniga 1-2 marta takrorlanib turadi. Kundalik isitma o'tkir 
brutsellozda remittirlovchi xususiyatiga ega. Isitma egri chizig'i esa to'lqinsimon 
bo'ladi. Harorat uzoq vaqt yuqori bo'lishiga qaramay bemorda ich terlamaga 
o'hshash quchli intoksikatsiya kuzatilmaydi. Isitma pasaygan soatlarda bemor o'zini 
durust xis qiladi.Bemorni ko'zdan kechirganda, dastlabki kunlarda yuzi biroz qizargai 
bo'lsa xam, keyinchalik oqish bo'ladi, biroz kerikadi. Teri oqargan, nam bo'ladi. Ayrim 
hollarda, izsiz yo'qoladigan, qisqa muddatli toshmalar toshadi. Periferik limfa 
tugunlarining kattalashishi o'ziga xos xisoblanadi. Bo'yin, qo'ltiq osti, chov bezlari 
kattaligi loviyadek bo'lishi mumkin, paypaslanganda og'rimaydi. Ba'zan teri ostida 
(ayniqsa orqada) qattiq paypaslaganda og'riydigan tuguncha -fibrozitlar paydo 

---

124 
bo'ladi.Tomir urishi tezlashadi. Qon bosimi pasayadi. Yurak tonlari sust eishitiladi. 
Jigar va taloq kattalashishi brutsellozga xos alomatlardan hisoblanadi. Bu davrda 
bo'g'imlarda biroz og'riq bo'lsa xam, tayanch-xarakat apparati sezilarli 
jarohatlanmaydi.Kasallik to'g'ri davolansa, 2-3 haftadan so'ng alomatlari yo'qolib, 
bemor tuzalishi mumkin. Lekin, bu kasallikdan to'liq forig' bo'linganini anglatmaydi. 
Vaqt o'tib, turli stress omillar ta'sirida kasallik qaytalanishi yoki uning surunkali turi 
alomatlari paydo bo'lishi mumkin. O'z vaqtida davolanmagan yoki noto'g'ri 
davolangan o'tkir brutselloz doimo surunkali turga o'tadi.Ko'p xollarda 
brutsellozning dastlabki namoyon bo'lishi surunkali turi alomatlari bilan boshlanadi. 
Brutsellozning bu turida turli sistema va a'zolarning jaroxatlanishi yaqqol 
ifodalanadi. 
Surunkali brutsellozda tayanch-harakat apparati jaroxatlanishi birinchi o'rinda 
turadi. Bo'g'imlar, bo'g'im xaltachasi va muskullar shikastlanishi (artrit, bursit, 
tendovaginit, miozit) tufayli bemor kuchli og'riq sezadi, bo'g'im shishadi, harakat 
cheklanadi. 
Ko'proq yonbosh-dumgaza, 
son 
va 
tizza 
bo'g'imlari 
jaroxatlanadi.Periferik nervlar jarohatlanishi radikulit, ishioradikulit, pleksit 
alomatlari bilan namoyon bo'ladi.Surunkali brutsellozda jinsiy a'zolarning 
jaroxatlanishi xam ko'p uchraydi. Erkaklarda orxit, epididimit oqibatida jinsiy faoliyati 
susayadi. Ayollarda tuxumdon, bachadon va uning naychasi yallig'lanishi uchrab 
turadi. Oqibatda chala tug'ish kuzatiladi.Ayrim hollarda olib borilgan davolash 
muolajalariga qaramay, kasallik mutlaqo yo'qolmaydi. Tayanch-harakat apparati 
jaroxatlanishi 
va 
nevritlar 
oqibatida 
bemor 
nogiron 
bo'lib 
qoladi. 
Tashxisi. Brutsellozning laboratoriya diagnostikasida bakteriologik, sfologik va 
allergologik usullardan foydalaniladi. Kasallikning o'tkir davrida venadan olingan 10 
ml qonni ekib, gemokultura olish mumkin. Natija deyarli bir oydan so'ng 
olinadi.Kasallikning surunkali turlariga tashxis ko'yishda asosan serologak 
reaksiyalardan foydalaniladi. Amaliyotda qon zardobi bilan Rayt reaksiyasi keng 
qo'llanadi. Uning diagnostik titri 1:200. Unga nisbatan sust gemagglutinatsiya 
reaksiyasi sezgirroq xisoblanadi. Serologik reaksiyalardan bo'lmish Xeddlson 
reaksiyasi 
hususiyati 
pastroq 
bo'lgani 
uchun 
keyingi 
vaqtlarda 
kam 
ko'llanilmoqda.Allergik reaksiyalardan Byurne sinovi ilgari keng qo'llanardi. U bilan 
terisi orasiga 0.1 ml brutsallin yuborib, 24 soat o'tgach paydo bo'ladigan qizarish va 
bo'rtish hajmiga qarab natijasi belgilanadi. Hozir bu reaksiyadan 35am kam 
foydalanadi. 

---

125 
Davolash. Brutselloz bilan og'rigan bemor kasallikning o'tkir davrida va 
surunkali turi zo'rayganida shifoxonaga yotqizib davolanadi. Bemor uchun ijobiy 
davolash-ximoya rejimi yaratish muxim. Spetsifik davolash maqsadida levomitsetin, 
streptomitsin, tetrasiklin, doksatsillin kabi antibiotiklar qo'llanadi. Ko'p hollarda 
surunkali brutsellozni davolashda 2 xil antibiotik bir vaqtda tayinlanadi. Davolash 
kursi 7-10 kun. Zarurat bo'lganida bir xafta oralatib, antibiotik bilan 2-davolash kursi 
olib boriladi.Keyingi yillarda 2-davolash kursini geliy-neonli yoki magnitli lazer nurlari 
bilan olib borish yaxshi samara bermoqda.Brutsellozning surunkali davolashda 
brutselloz vaksinasi xam qo'llanadi. Vaksinani teri ostiga, muskul orasiga, xatto vena 
tomiriga yuborish mumkin. Oxirgi yillarda brutsellozni davolashda vaksina qo'llash 
keskin kamayib bormoqda.Kasallikni davolashda bemorning himoya xususiyatlarini 
oshirishga qaratilgan dori-darmonlar keng qo'llanadi. Bu maqsadda oqsil tutgan 
preparatlar (albumin, aminopeptid), platsekta, aloe ekstraktlari, V guruhiga mansub 
vitaminlar buyuriladi. Og'irlikni qoldirish maqsadida rumolon, indometatsin, brufen 
kabi preparatlar qo'llanadi.Kasallik avj olmagan (remissiya) davrida fizioterapevtik 
muolajalar bemor ahvolini yengillashtiradi. 
Oldini olish. Brutselloz profilaktikasi borasida veterinar saniatriya va sanitariya-
epidemiologiya xizmatlari hamkorlikda ishlashi kerak. Jamoat chorvachiligida 
mollarni saqlash va boqish mavjud talablarga rioya qilgan holda bajariladi. Brutselloz 
hayvonlar sog'lomlaridan ajratilib, alohida joyda boqilishi lozim. Imkon bo'lmasa, 
brutselloz hayvonlarning barchasini maxsus talabga rioya qilgan holda so'yib 
yuborish kerak. 
Kasbi chorvachilik bilan bog'liq xizmatchilar ish vaqtida shaxsiy gigayena qat'iy 
rioya qilishlari lozim. Ular brutsellozga qarshi emlanadi. Davlat yo'li bilan sotilgan sut 
80°S da pasterizatsiya qilinib keyin sotiladi. Yakka xo'jalikdan sotib olingan sutka 
qaynatib ichish kerak.