Biologiya (2). cdr

 
Epidemiologiyasi.
 
Ovqat toksikoinfeksiyalari respublikamizda yoz oylarida ko'p 
uchrab turadi. Bemorlarning asosiy (70 /o) qismini 14 yoshgacha bo'lgai bolalar 
tashkil etadi. Ularning orasida eng ko'p xastalanganlari - 3
 
oylikdan 2 yoshgacha 
bo'lgan bolalar hisoblanadi. Kasallik mikrob bilan ifloslangan ovqat mahsulotlarini 
iste'mol qilish tufayli kelib chiqadi. Xastalik qo'zg'atuvchisi organizmga og'iz orqali 
tushadi. Go'sht va uning mahsulotlari, sut maxsulotlari (ayniqsa, tort va pirojnoy), 
baliq, hatto sabzavotlar kasallik tarqatuvchi omillardandir.Stafilokokklar sababchi 
bo'lgan ovqatdan zaharlanishda infeksiya manbai odam hisoblanadi. Angina yoki 
turli yiringli hasalliklar: sachratqi, chipqon, xasmol va terisida boshqa yiringli yaralari 
bo'lgan kishilar tort, pirojnoye, muzqaymoq, smetana, suzma tayyorlashda ishtirok 
etganida ushbu mahsulotlar stafilokokk yoki streptokokk bilan ifloslanib qoladi. 
Bunday mahsulot sovutgichda saqlanmasa, mikrob juda tez ko'payadi va iste'mol 
qilgan odamlar kasallanadi.Ovqat toksikoinfeksiyalari bilan baravariga bir necha 

---

23 
odam kasallanganida ularni aniqlash qiyin emas. Amalda avj odishlarga nisbatan 
sporadik kasallanish hollari ko'proq uchraydi. Bunday hollar sababi ko'nincha 
bakteriologik jihatdan anqlanmay qoladi. 
Klinikasi. Ovqat toksikoinfeksiyalarida yashirin davr odatda qisqa bo'ladi. 
Ayniqsa, stafiloqokklar sababchi bo'lgan hollarda shubha qilingan ovqatni iste'mol 
kilingandan so'ng 2-3 soat o'tishi bilanoq, kasallik alomatlari paydo bo'ladi. Boshqa 
mikroblar sababchi bo'lgan hollarda yashirin davr bir necha soatdan uch kungacha 
davom etishi mumkin.Kasallik to'satdan boshlanadi. Dastlab ko'ngil aynib, qayt 
qilinadi, Stafilokokk qo'zg'atgan kasalliklarda ba'zi bemorlarda xastalik alomatlarn 
shu bilan cheklanishi mumkin. Qorindaga og'riq kindikdan yuqorida his 
qilinadi.
 
Boshqa hollarda 2-3 marta qusish takrorlanganidan so'ng ich surishi ham 
ko'shiladi. Ich sharillab, suvdek ketadi. Qorinda tutash og'riq bo'ladi. Tana harorati 
har doim ham ko'tarilavermaydi.Klostridiyalar paydo qilinadigan ovqat 
toksikoinfeksiyalari ko'pincha og'ir o'tadi. Isitma ko'tariladi. Qorindaga og'riq kuchli 
bulada, Qusish va ich surish juda ko'p takrorlanib, terda degadratatsiya alomatlari 
yuzaga keladi. Uning oqibatida yurak-tomir sistemasi faoliyati buziladi. Ovqat 
toksikoinfeksiyasi alomatlari bor bemorlarning xammasi ishfoxonaga yotqizilishi 
shart emas. Odatda Degidratagrsh yaqqol ifodalangan hollarda bemor yuqumli 
kasalhonaga yetqizib davolanada. 
Tashxisi. Bemorning qusuq massasi, medani chayilgan suv sterillangan bankaga 
yig'ilib, laboratoriyaga junatiladi. Zaharlanishga sababchi deb gumon qilingan ovqat 
mahsulotlari ham sterillangan idishda laboratoriyaga yuborilada. Najasdan Myuller 
muxiti va tuzli suyuqlika ekma olinadi. Ularning hammasidan laboratoriyada bir xil 
mikrob topilishi, uning kasallik sababchisi ekanini ko'rsatadi. Topilgan mikrob 
kulturasi laboratoriada biroz muddat saqlab turiladi. Kasallikning 5-6 kunidan 
boshlab, bemor qoni zardobi bilan o'sha kultura o'rtasida serologik (agglutinatsiya) 
reaksiya qo'yilsa, 1:40 va undan yuqori titrda ijobiy natija olinishi tashxisini 
tasdiqlaydi. 
Davolanishi. Salmonellyozga o'xshab, ovqat toksikoinfeksiyalarida xam dastlabki 
tibbiy yordamni o'zi vaqtida ko'rsatish zarur. Dastlabki soatlarda me'dani yaxshilab 
chayib, ichakni tozalansa, ko'p xollarda kasallik alomatlari yo'qoladi. Boshqa xollarda 
esa kasallikning og'irlashib qolishiga yo'l qo'yilmaydi. Me'da-ichakdarni tozalagandan 
so'ng regidron eritmasi ichirib turish yaxshi naf beradi. III-IV darajali degidratatsiya 
alomatlari bo'lganida, tomir orqali xam tuzli eritmalar quyiladi.Ovqat 
toksikoinfeksiyalarini 
davolashda 
antibiotiklar 
ko'llanmaydi. Bemor 
axvoli 
yaxshilanib, ichi qotganidan so'ng shifoxonadan chiqarib yuboriladi. Ko'pincha 4-5 
kun ichida tuzalish ro'y beradi. Kasallikoldiniolish. Ovqat toksikoinfeksiyalarining 
profilakgakasi salmonellyozlardagiga o'xshash. Kasallik oldini olishda shaxsiy 
gigiyenaga rioya qilish katta axamiyatga ega. Xamshiralik bu aqidani ayniqsa yosh 
bolali onalarga uqtirishi kerak. Ovqatdan zaxarlanish xodisasi ma'lum jamoada qayd 
etilgan bo'lsa, shubxa qilinayotgan ovqat muxsulotini iste'mol qilgan barcha jamoa 
a'zolarida kasallik alomati bor-yo'qligi surishtiriladi va 1-2 kun tibbiy kuzatuvga 
olinadi. Ovqat tayyorlash bilan bog'liq xizmatchilar ichak guruxi mikroblariga 

---

24 
tekshiruvdan o'tkaziladi va ularda kasallik alomatlari qidiriladi. To'y, ma'raka va 
boshqa katta yig'inlarda tayyorlanadigan taom tez iste'mol qilinishi kerak. Oshpazlar 
esa tibbiy ko'rik va ichak guruxi mikroblariga tekshiruvdan o'tgan bo'lishi kerak. 
Botulizm — ovqat toksikoinfeksiyalari ichida og'ir kechadigan kasallik 
xisoblanib, botulizm tayoqchasi va uning zaxari tushib qolgan ovqat maxsulotlarini 
istemol qilish natijasida kelib chiqadi. Botulus — lotincha so'z bo'lib, kolbasa 
deganidir. Kasallik asosan zararlanib kolgan konserva mahsulotlarini iste'mol 
qilinganda ro'y beradi. 
Etiologiyasi. Kasallik qo'zg'atuvchisi Clostridium botulinum. U spora xosil 
qiluvchi mikroblar turiga kiradi. Botulizm tayoqchalari kuchli zaxar — botulotoksin 
xosil qiladi. Shu ekzotoksinning antigen tuzilishiga ko'ra, botulizm tayoqchalari 6 
turga bo'linadi: D V, S, O, YE va G’. Mikrobning bo'yi 4-8 mikron, eni 0.6-0.8 mikron. 
Sirtida 3 tadan 20 tagacha xivchini bor. Ular vositasida xarakat qiladi. Shu joyda 
mikrob tanasi biroz kengaygan buladi va mikrobning umumiy ko'rinishi tennis 
raketkasini eslatadi.Botulizm mikrobi xaqiqiy anaerob. U faqat xavo yo'q joyda 
rivojlanadi. Shu sababdan xam konserva qilingan, tuzlangan, dudlangan maxsulotlar 
va kolbasaga tushib qolgan sporalar xavosiz sharoitda o'sib, bakteriyalarga aylanadi. 
Bakteriyalar esa bunday sharoitda ekzotoksin xosil qiladi. Ushbu maxsulotni iste'mol 
qilgan odam kasal bo'ladi.Botulizm mikrobining toksini juda kuchli xisoblanadi. 
Toksin 1 grammning 100 mln dan bir qismi miadorida dengiz cho'chqasini o'ldiradi. 
Ayniqsa, mikrobning A va V turlari toksini g'oyat kuchli. Toksin neyrotoksik — nerv 
xujayralarini jaroxatlash hususiyatiga ega. Botulizm toksini turli ta'sirlarga chidamli 
58°S gacha isitilganda 3 soatdan so'ng, 80°S - 30 daqiqadan so'ng parchalanadi. 
Kislotali muxitda turg'un, ishqoriy muxitda esa parchalanadi. Namakob toksinga 
ta'sir etmaydi.Noqulay sharoitda botulizm mikroblari spora hosil qiladi. Sporalar 
tashqi muxitda juda turg'un, o'n yillab saqlanadi. Issiq va sovuq xarorat sporalarga 
ta'sir ko'rsatmaydi. 100°S da qaynatilganida 6-8 soatdan keyingina nobud 
bo'ladi.O'zbekistonda odamlarda uchraydigan botulizm ko'proq mikrobning A, V va 
YE turlari bnlan bog'liq. 
Epidemiologiyasn. Botulizm jaxondagi deyarli barcha mamlakatlarda uchrab 
turadi aholisi konservalangan maxsulotni kup iste'mol qiladigan mamlakatlarda 
kasallik xollari ko'proq qayd atiladi. O'zbekistonda axoli qishgi maxsulotlarni 
yoppasiga konservadashga o'tgan vaqt (60 yillar) dan boshlab, botulizm kasalligi 
kupaya boshladi.Botulizm sporalari tuproqda doimo mavjud. Sporalar tuproqdan 
suv, o'simlik, sabzavotga tushadi va tarqaladi. Ovqat mahsulotlari vositasida sporalar 
odam va xayvon organizmiga tushadi va najasi bilan tashqariga ajralib chiqadi. 
Bunda kasallik alomatlari bo'lmaydi, chunki organizmga mikrob zaxari - ekzotoksin 
tushmagan bo'ladi. Shu asnoda tashqi muxit sporalar bilan yana ifloslanadi.Sporalar 
bilan ifloslangan mahsulot anaerob (havosiz) sharoitda tayyorlanadigan yoki 
saqlanadigan mahsulotga tushib qolsagina, botulotoksin hosil bo'ladi. Bunday 
sharoit asosan konserva tayyorlaganda, baliqni tuzlab yoki dudlab saqlaganda 
mavjud bo'ladi. Odam botulotoksin tutgan mahsulotni istemol qilish natijasida 
kasallanadi. Katta yaralar spora tutgan tuproq bilan ifloslanganida yara botulizmi 

---

25 
kelib chiqadi. U g'oyat og'ir o'tadi va ko'pincha o'lim bilan tugaydi.Botulotoksin juda 
kuchli zahar bo'lgani uchun ilgari bakteriologik qurol sifatida ham tayyorlanar edi. 
Quritilgan toksinni sochilsa, botulotoksin odam organizmiga aerogen yo'l — nafas 
yo'llari orqali ham tushishi mumkin. 
Patogenezi. Botulizm kasalligi kelib chiqishida 3 ta omil ahamiyatga ega: toksin, 
mikrob va organizmning toksin ta'siriga sezgarliga. Eng asosiy ta'sir ko'rsatuvchi omil 
toksin hisoblanadi. Toksin odam organizmiga og'iz va nafas yo'llari orqali tushadi. 
Toksin asosan meda ichakning boshlang'ich qismlarida so'riladi. Zahar dastlab ovqat 
hazm qilish yo'llarining nerv-tomir tizilmasiga ta'sir etadi va me'da-ichaklarda parez 
ro'y beradi (peristaltika yo'qoladi). So'ngra zahar qonga so'riladi va unda 68 
soatgacha saqlanib, barcha organizmni jarohatlaydi. Ayniqsa, bosh miyaning asosiy 
qismi kuchli shikastlanadi. Kalla—miya nervlarining jarohatlanish alomatlari shu 
bilan bog'liq. Yurakda toksik miokardit rivojlanadi.Botulizm odatda kichik avj olishlar 
holida uchraydi, ya'ni zararlangan bir xil mahsulotni iste'mol qilgan odamlar 
kasallanadi. 
Klinikasi. Kasallikning yashirin davri 2-3 soatdan 2 haftagacha. Bu davrning 
uzun-qisqaligi iste'mol qilingan mahsulotdagi toksin miqdoriga va odam 
organizmining reaktiv holatiga bog'liq. Toksin qancha ko'p to'plangan bo'lsa, yashirin 
davr shuncha kisqa bo'ladi va kasallik g'oyat og'ir o'tadi. Bir xil mahsulot iste'mol 
qilib bir necha kishi kasallansa, ularning har birida yashirin davr muddati har xil va 
kasallik turli og'irlikda kechishi mumkin.Botulizmda xastalik alomatlari toksinning 
me'da-ichak yo'llari va nerv sistemasiga ta'siri bilan bog'liq. Kasallik to'satdan 
boshlanadi.
Yengilroq kechganida ovqat hazm qilish yo'llarining jarohatlanishi yaqqol 
ifodalansa, og'ir hollarda nerv sistemasining zaharlanish alomatlari birinchi o'rinda 
turadi. Dastlab korinda og'riq yoki to'sh ostida og'irlik paydo bo'lshii mumkin. Ba'zan 
qorin kepchiydi va qayt qilish kuzatilada. Qusish 1-2
 
martadan so'ng to'xtab qoladi. 
Ayrim bemorlarda qusish umuman bo'lmasligi ham mumkin. Boteliamda ich surishi 
deyarli kuzatilmaydi (ba'zan 1-2 marta ich suyuq kelishi kuzatiladi). Najas odatda 
o'zgarmaydi. Ba'zan qabziyat kuzatiladi. Ayrim hollarda subfebril (38
0 
S) isitma 

---

26 
bo'lishi mumkin. U qisqa muddatli bo'ladi. Og'iz quridsh va chanqash xarakterli 
hisoblanadi.Kasallik alomatlari boshlangandan bir necha soat yoki biror kun o'tgach, 
nerv 
sistemasining 
jarohatlanish 
alomatlari 
kuzatilada. 
Bemor 
ko'rishi 
xiralashganidan shikoyat qiladi. Turli narsalar yaqqol ko'rinmaydi, ko'ziga parda 
tushib qolgandek tuyuladi, o'qshiga qiynaladi. Ba'zan galayliu rivojlanishi oqibatida 
bitta narsa ikkita bo'lib ko'rinadi. Ko'z qorachig'lari har xil kattalikda bo'lishi mumkin. 
Qovoqlar ko'pincha osilgan (otoz) bo'ladi.Bemor yutish qiyinlashganidan ham 
shikoyat qiladi. Tomog'iga narsa tiqilib turganidek tuyuladi. Ovqat yutayotganida 
qalqib ketadi. Tili og'ziga sig'mayotgandek bo'lada. Ba'zan yumshoq tanglay parezi 
kuzatiladi. Bunda bemor ichgan suyuq ovqati burnidan chiqadi, pichirlab gapiradi. 
Ba'zan manqalanib gapiradi. Ayrim xollarda esa ovozi butunlay chiqmay qolishi 
mumkin.Muskullar bo'shashishi miasteniya botulizning o'ziga xos belgilaridan 
xisoblanadi. Yaqqol ifodalangan horg'inlik, tez charchash kuzatiladi. Qo'l-oyoqlarni 
qimirlatish qiyinlashadi. Darmonsizlikdan bemor oyog'ida tik tura olmaydi. Boshini 
ko'tarib turish ham malol qilib qolishi mumkin.Nafas olish qiyinlashadi. Bemor tez-
tez va yuzaki nafas olada. Og'ir hollarda nafas olish falaji oqibatida o'lim sodir 
bo'ladi.Toksin yurak-tomir sistemasiga ham kuchli ta'sir qo'rsatadi. Tomir urishi 
ko'pincha sekinlashadi. Yurak tonlari to'mtoqlashadi, chegarasi kengayadi. Yurakdan 
toksin ta'sirqda miokardat ro'y berada, EKG da aniq ma'lum bo'ladi.Botulizmda 
tuzalish sekinlik bilan ro'y beradi. O'rta hisobda 20-30 kunda bemor -tuzaladi. Og'ir 
hollarda tuzalish 3-4 oygacha cho'ziladi. Yurakdagi o'zgarishlar va kuvvat tiklanishi 
ham uzoq vaqt talab etadi.Tashxis qo'yish uchun bemor bilagidan qon olib 
sichqonlar qorniga yuboriladi. Qonda toksin bo'lsa, uning ta'sirada sichqon uladi. 
Sichqon organizmlarida toksinni topib, uning turini turini ham aniqlanadi.Kasallik 
alomatlari yaqqol ifodalangan hollarda laboratoriya tekshirishlari natijasini 
kutmasdan botulizm tashxisini aniq qo'yish mumkin. 
Davolash. Bemor 
shifoxonada 
davolanishn 
lozim. 
Toksin 
miokardit 
qo'zg'otishini yodda tutib hamda miasteniya mavjudligini a'tiborga olib, bemorga 
yurishga ruxsat berilmaydi. Kasallik qachon boshlanganidan qatyiy nazar, botulizmga 
shubha bo'lganida me'dani yaxshilab yuvilado va huqna qilib ichak tozalanadi. 
Botulizmni davolashda asosiy qo'llanadigan vosita -botulizmga qarshi zardob 
yuborish, Bu zardob 2 hil bo'ladi: polivalent (A, B, YE turlari) aralashmasi va 
monovalent (aloerida A yoki V, yoki YE turlari). Dastlabki kunlarda polivalent zardob 
qo'llaniladi. Laboratoriya tekshirishlari natijasida toksining turi aniqlanganidan so'ng 
ana shu turdagi monovalent zardob ishlatilgani ma'qul. Polivalent zardob tarkibida 
10000 XB (xalqaro birlik) da A va YE turlari hamda 5000 XB V turidan aralashtirib 
lingan bo'ladi. Zardob muskul orasiga yoki vena tomiriga fiziologik eritma bilan 
tomchilab yuboriladi. U 36-37°S gacha ilitilgan bo'lishi kerak. Zardob Bezredka 
usulida (bo'lib-bo'lib) yuboriladi.Kasallik og'ir kechgan hollarda birinchi kuni 
zardobning 2 davolash dozasi vena tomiriga yuboriladi. U tugashi bilan bir doza 
muskul orasiga, 12 soatdan so'ng yana bir doza muskul orasiga yuboriladi.Ikknnchi 
kuni 12 soat oralatib 2 doza, zarurat bo'lganida 3-4 kunlari bir dozadan muskul 
orasiga yuboriladi.O'rta og'irlikda kechgan botulizmda 2 doza zardobni bir dozadan 

---

27 
12 soat oralatib muskul orasiga yuboriladi, Yengil kechgan kasallikda bir doza zardob 
yuborish yetarli hisoblanadi.Faol immunitet qo'zg'otish maqsadida zardob bilan bir 
vaqtda anatoksin ham qo'llanadi. Bu maqsadda A, V va YE turdagi anatoksinning har 
biridan 0,5 ml dan olib, teri ostiga yuboriladi.Oradan 5-7 kun o'tgach, anatoksin shu 
dozada qayta yuboriladi.Anatoksin uchun alohida shprris ishlatilishi va uni zardob 
yelimlanmagan joyga yuborish lozim.Intoksikatsiyani kamaytirish maqsadida 
gemodez, poliglyukin, 5 % li glukoza, Ringer aritmalari vena tomlriga tomchilab 
quyiladi.V, S guruhi vitamiklari tutgan preparatlar tayinlanadi. Yurak faoliyatiga 
ko'maklanuvchi dorilar qo'llanadi (kordiamin, kofein).Tuzalish davrida strixnik 
buyurish mumkin.Bemor nafas olishi mushkul bo'lgan yoki mustaqil nafas to'xtab 
qolgan hollarda sun'iy nafas olish apparati ulanadi.Og'ir holdagi bemor zond orqali 
ovqatlantiriladi.Tuzalish davrida bemor keskii harakatlar qilmasligi kerak.
 
EKG ni 
takroran olib, undagi natijalarga qarab asta-sekin o'tirishga, keyinroq yurishga ruxsat 
etiladi. 
Profilaktikasi. Go'sht va sabzavot konservalari tayyorlashda sanitariya 
talablariga qat'iy rioya qilish lozim. Uy sharoitida qishda iste'mol qilish uchun 
tayyorlanadigai mahsulotlar yaxshilab yuvilishi shart. Bankalar yopilganida havo 
qolmasligi kerak. Sterilizatsiya puhta o'tkazilishi zarur. Tayyor mahsulotni salqin 
joyda saqlash lozim. Suyuqlik tiniq bo'lmagan bankalardagi mahsulotni to'kib 
yuborish kerak. Konservalar qopqog'i qavarib chiqishi (bombaj) uning buzilganidan 
darak beradi. Bunday konserva yo'q qilinadi.Aholi orasida tushuntirish ishlari olib 
borish muhim ahamiyatga ega, zaharlangan mahsulotni iste'mol qilganlar orasida 
kasallanmay qolganlar bo'lsa, ularga prfilaktika maqsadida me'da va ichagini tozalab, 
bir doza polivalent vaksina yuboriladi.