Biologiya 17 14-04-2022. indd

, 
Mg
+2
Cl
–
, 
HCO
3
–
, HPO
4
2-
, H
2
PO
4
–
Tish emali, suyak, mollyuskalarning 
chig‘anoqlari, bo‘g‘imoyoqlilarning xitin 
qoplami tarkibidagi tuzlar
Kation va anionlarning hujayra ichidagi va tashqi qismidagi miqdori farq qiladi. 
Natijada hujayraning ichki va tashqi muhiti o‘rtasida potensiallar farqi yuzaga keladi. 
Ko‘plab kationlar hujayra ichi va uning tashqarisida notekis taqsimlangan: masalan, hujayra 
atro�idagi muhit bilan taqqoslaganda, sitoplazmada K
+
konsentratsiyasining yuqoriligi 
kuzatiladi, Na
+ 
va Ca
2+
konsentratsiyasi hujayra ichida pastroq bo‘ladi. Hujayra ichida va 
tashqarisida ionlarning notekis taqsimlanishi ko‘plab muhim hayotiy jarayonlarni amalga 
oshirish uchun, xususan, nerv impulslarining o‘tkazilishi va muskul tolalarining qisqarishi 
uchun zarurdir.
Hujayra ichki muhitining kuchsiz ishqoriy holatda doimiy saqlash xususiyati 
buferlik
deyiladi. Bufer eritma deb, tarkibida kuchsiz kislota va uning eruvchan tuzi 
aralashmasidan iborat eritma tushuniladi. Hujayrada kislotalilik muhiti ortganda, manbai 
tuz bo’lgan anionlar vodorod ionlari bilan bog’lanadi. Agar kislotalik pasaysa, vodorod 
ionlari ajralib chiqadi. Sutemizuvchilar hujayralarida fosfat va bikarbonat bufer tizimlari 
katta ahamiyatga ega. Hujayra ichida H
2
PO
4
- 
va HPO
4
2-
anionlari, hujayralararo suyuqlikda
HCO
3
2-
anionlari buferlikni ta’minlaydi.
Bikarbonat bufer sistemasi
Muhitda H
+ 
ionlari konsentratsiyasi ort-
ganda
H
+
+ HCO
3
2-
H
2
CO
3
Muhitda H
+ 
ionlari konsentratsiyasi pas-
ayganda
Fosfat bufer sistemasi
Muhitda H
+ 
ionlari konsentratsiyasi ort-
ganda
H
+
+ HPO
4
2-
H
2
PO
4
-
Muhitda H
+ 
ionlari konsentratsiyasi pasay-
ganda
-rasm. Bufer sistemalarning ish mexanizmi sxemasi
Suv.
Hujayradagi suvning miqdori, shu hujayradagi moddalar almashinuvining inten-
sivligiga bog‘liq bo‘ladi. Hujayrada hayotiy jarayonlarning suvli muhitda o‘tishga moslash-
ganligi, hayotning dastlab suvda paydo bo‘lganligini isbotlovchi dalil hisoblanadi.
Suvning biologik funksiyalari uning �izik – kimyoviy xususiyatlari bilan belgilanadi. Suv 
molekulasi kislorod atomi va u bilan kovalent bog‘lar orqali bog‘langan ikkita vodorod 
aiomidan tashkil topgan. Kislorod vodorodga qaraganda elektroman�iyligi yuqori bo‘lgani 
uchun, qisman man�iy zaryadga ega, o‘z navbatida, vodorod 
atomlarining har biri qisman musbat zaryadlanadi. Shuning 
uchun suv
dipol 
-
ikki qutbli molekula deyiladi(rasm). 
Bitta suv molekulasining man�iy zaryadlangan kislorod 
atomi bilan boshqa suv molekulasining musbat zaryadlangan 
vodorod atomi o‘rtasida 
vodorod bog‘i
mavjud. Shuning uchun 
suv molekulalari bir-biriga bog’langan. Vodorod bog’lar kova-
lent bog’larga nisbatan ancha zaif bo’lgani sababli oson uziladi. 
Shuning uchun suv molekulalari harakatchandir. Suvning qay-
nash, muzlash, erish temperaturasi va