Biologiya 17 14-04-2022. indd

cheklovchi omil
deb ataladi. Masalan, tuproqda biron-bir 
mikroelementning yetishmasligi o‘simlik rivojlanishining susayishiga va hosildorlikning 
pasayishiga olib keladi. Shu o‘simliklar bilan oziqlanuvchi hasharotlar oziq yetishmasligi 
tufayli hobud bo‘ladi. Hasharotlar sonining kamayishi esa o‘z navbatida shu hasharotlar 
bilan oziqlanuvchi entomofag – yirtqich hayvonlar, hasharotlar, suvda hamda quruqlikda 
yashovchilar (am�ibiyalar), sudralib yuruvchilar, qushlar, sutemizuvchilarning yashab 
qolishi va ko‘payishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 
Cheklovchi omillar har bir turning tarqalish arealini belgilaydi. Masalan, ko‘pchilik 
o‘simlik va hayvon turlarining shimol tomonga tarqalishini haroratning pastligi, yorug‘li-
kning yetishmovchiligi cheklasa, janub tomonga tarqalishini esa namlikning tanqisligi 
cheklaydi. Tirik organizmlarning hayotiy faoliyati va rivojlanishini ekologik omilning na-
faqat minimum chegarasi, balki maksimum chegarasi ham susaytirishi mumkin. Turn-
ing muayyan ekologik omilga nisbatan chidamlilik chegaralarining kengligi shu omilga 
«evri» so‘zini qo‘shish orqali ifoda etiladi. Keng ko‘lamda o‘zgaruvchan muhit sharoitida 
yashashga moslashgan yoki chidamlilik chegaralari doirasi keng bo‘lgan o‘simlik va hay-
vonlar evribiontlar (yunoncha «eurys» – keng, «biontos» – yashovchi) deyiladi. Masalan, 
kosmopolit turlar muhitning o‘zgaruvchanligiga keng doirada moslanuvchan bo‘ladi. 
Kosmopolitlar – keng tarqalgan, ya’ni Yer yuzining juda katta hududlarini egallagan tur-
lardir. Masalan, kalamushlar, suvaraklar, pashshalar, burgalar kosmopolitlar sanaladi. 
Muhit omillarining keng doirada o‘zgarishiga turning bardosh bera olmasligi yoki chid-
amlilik chegaralari doirasi torligi tegishli omilga «steno» so‘zini qo‘shish orqali ifoda eti-
ladi. Nisbatan doimiy muhit sharoitida yashashga moslashgan, harorat, namlik, atmos-
fera bosimi kabi omillarning tor ko‘lamda o‘zgarishigagina bardosh bera oladigan 
o‘simlik va hayvonlar stenobiontlar (yunoncha «stenos» – tor, cheklangan, «biontos» – 
yashovchi) deb yuritiladi. Masalan, Janubiy Amerikada yashovchi kolibrilar ma’lum bir 
turdagi o‘simlik nektari bilan oziqlanadi. Shuning uchun bu qush turining areali tor 
bo‘lib, aynan shu o‘simlikning areali bilan belgilanadi. Avstraliyada yashovchi xaltali ayiq 
– koala faqat evkalipt daraxtida yashab, uning bargi bilan oziqlanadi.