Biologik xususiyatlari, ekish muddatlari usullari va meyori. Zig‘irning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati, botanikva

Botanik xususiyatlari. Zig‘ir zig‘irdoshlar-Linaceae oilasiga, Linum avlodiga kiradi. Bir yillik va ko‘p yillik o‘tsimon o‘simlik. Yer yuzida zig‘irning 45 dan ortiq turi tarqalgan. Bulardan eng muhimi madaniy zig‘irdir-Linum usitatissimum. Shu tur yana 4 ta guruhga bo‘linadi:

1. 
   Uzun tolali zig‘ir (var elongata). Ildiz sistemasi o‘q ildiz, asosan tuproqning haydalma qatlamida joylashadi. Poyasi silliq, uzun, 70 sm dan 120 sm bo‘lib, poyaning yuqori qismida shoxlanadi. Bargi lansetsimon bo‘lib, ketma-ket joylashgan. Gul to‘dasi zontiksimon bo‘ladi. Guli zangori rangda bo‘ladi. Zig‘ir o‘z-o‘zidan changlanadigan o‘simlik, lekin havo quruq va issiq bo‘lganda hashoratlar yordamida bir guldan ikkinchi gulga o‘tib changlanadi. Mevasi sharsimon 5 uyali quticha bo‘lib, bitta poyada 5-8 quticha bo‘ladi. Bitta quticha 10 ta yarim uyaga bo‘lingan bo‘ladi, har bir yarim uyada 1 tadan urug‘ bo‘ladi. Urug‘i tuxumsimon shaklda, tekis, jigarrang bo‘lib, 1000 ta urug‘ining massasi 3,7-5,5 g bo‘ladi. Bu tur asosan tola olish uchun ishlatiladi.
   
2. 
   Past bo‘yli shoxsimon zig‘ir (var brevimulticaulia). Poyasi 30-50 sm, shoxlanish poyaning pastki qismidan boshlanadi. Bitta o‘simlikda 30-60 korobka bo‘ladi. Urug‘i uzun tolali zig‘irning urug‘iga qaraganda yirikroq bo‘ladi. 1000 dona urug‘ining massasi 4-8 g bo‘lib tarkibida 47 % gacha yog‘ bo‘ladi. Asosan yog‘ olish maqsadida O‘rta Osiyo va Zakavkazeda ekiladi.
   
3. 
   Oraliq zig‘ir (var. intermedia)-o‘rtacha tolali zig‘ir, bo‘yi 50-70 sm, shoxlari kam bo‘ladi. Shoxlanishi poyaning o‘rta qismidan boshlanadi. 15-26 tagacha quticha bo‘ladi. 1000 ta urug‘ining massasi 4,5-6,0 g ni tashkil etadi. Asosan yog‘ olish maqsadida, kamroq tola olish uchun ekiladi.
   
4. 
   Yotib o‘sadigan (var. prostrata)-yoyilib-sochilib o‘suvchi zig‘ir. Bo‘yi 80-100 sm, poyalarining soni ko‘p bo‘lib, yotib o‘sadi, gullash oldidan poyasi ko‘tarilib vertikal holatga o‘tadi. Asosan zig‘ir ekiladigan maydonning 85% iga uzun tolali zig‘ir ekiladi. Uzun tolali zig‘irning umumiy hosilining 70-80 % ini poya, 10-12 % urug‘, 10-12% qipiq va chiqindilar tashkil etadi. Poyasida 20-30% tola bo‘ladi.
   

Zig‘irning poyasi epidermisdan tuzilgan bo‘lib, tolalar to‘plami poyaning pastki qismidan yuqori qismigacha joylashgan bo‘ladi. Epidermis parenxima tolalar to‘plami bilan birgalikda poyaning po‘stlog‘ini tashkil etadi. Tolalar to‘plami uzunligi bilan farqlanadi, chunki tolalar to‘plamini uzunligi poyaning uzunligi bilan uzviy bog‘liq. Tolaning muhim ko‘rsatkichi-bu tolaning texnik uzunligidir (urug‘ palla bargdan gulgacha bo‘lgan poyaning uzunligi). Qimmatbaho tola poyasi uzun va juda ingichka bo‘lgan poyadan (qalinligi 1-2 mm) olinadi. Tolaning uzunligi, pishiqligi, ingichkaligi, elastikligi va rangi uni sifatini bildiradi. Tolaning eng yaxshi rangi kulrang va och kulrang hisoblanadi. Tolaning umumiy sifati nomer bilan belgilanadi. Tolani yuqori nomeri 25-36, o‘rtacha nomeri 12-15 hisoblanadi. Yuqori nomerli tola qimmat, boshqalari esa arzon baholanadi.