161
Gidrofob xususiyatidan kelib chiqqan holda moy va xolesterinlar qonda erkin holatda
harakatlana olmaydilar. Fosfolipidlar molekulasining gidrofob qismi moy va xolesterin bilan bog‗lanib,
gidrofil qismi esa suv yoki qon bilan bog‗lanadi. Moylar qonda xilomikronlar ko‗rinishida
harakat
qiladi. Xilomikron – bu fosfolipidlar molekulalari bilan qoplangan moy tomchisidir. Fosfolipidlarning
yog‗ kislotalarini saqlagan qismi moy tomchisiga birikadi. Suvda eriydigan triglitserid qismi esa
tashqariga yo‗naltirilgan bo‗ladi shu tarzda xilomikronlarning sferik moddalari suvda qisman eriydigan
emulsiya hosil qiladi va qon oqimida harakatlanish qobiliyatini ta‘minlaydi. Moy tomchilaridan farqli
o‗laroq xolesterin tomchilari fosfolipidlar va oqsillardan tashkil topgan qobiq bilan o‗ralgan bo‗ladi.
Ushbu qobiq lipoproteid deb atalib, uning tarkibida xolesterinlar oz miqdorda bo‗lib,
fosfolipidlar miqdori yuqori bo‗lsa, bu lipoproteid kichik o‗lcham va yuqori zichlikka ega bo‗ladi va
yuqori zichlikka ega lipoproteidlar deb ataladi.
Agar lipoproteid zarrachasi ko‗p miqdorda xolesterin va oz miqdorda fosfolipidlar saqlasa, ushbu
zarrachaning o‗lchami katta bo‗lib, zichligi past bo‗ladi. Ularga quyi zichlikka ega bo‗lgan
lipoproteidlar deb ataladi. Yuqori zichlikka ega bo‗lgan lipoproteidlar xolesterinni biriktirib, uni jigarga
tashib beradi. Jigarda ushbu xolesterin o‗t kislotalarining hosil bo‗lishiga sarflanadi.Xolesterining asosiy
qismi o‗t kislotalarini hosil qilishga, 3% esa jinsiy gormonlarni xosil qilishga sarflanadi.
Quyi zichlikka ega lipoproteidlar laxtaga xolesterinni tashib beradilar.
Agar laxta xali
shakllanmagan bo‗lsa, xolesterin ushbu laxtani hosil qiladigan xujayra tuzilmalariga tashib beradi.
Yuqori zichlikka ega bo‗lgan lipoproteidlar esa laxtalardagi xolesterinni chiqarib tashlaydi. Kundalik
xayotda QZL (quyi zichlikdagi lipoproteidlar) «yomon» xolesterin deb ataladi, YuZL (yuqori
zichlikdagi lipoproteidlar) esa «yaxshi» xolesterin deb ataladi.
Bundan tashqari YuZL − α-xolesterin, QZL − β-xolesterin deb xam ataladi. Organizmga
tashqaridan fosfolipidlar kiritilganda α-xolesterin miqdori oshadi, β-xolesterin miqdori miqdori esa
kamayadi. Bunda laxtadan qancha xolesterining o‗tish oqimi, qondan laxtaga xolesterinning o‗tishi
oqimidan ortib boradi. Bunga sabab nafaqat fosfolipidlarning xolesterinni emulsiya ko‗rinishiga
keltirishi, balki fosfolipidlarning antioksidant ta‘sir ko‗rsata olishidir. Fosfolipidlar erkin radikallarining
oksidlanishiga yo‗l qo‗ymaydi. SHuning uchun QZL lar agressiv
erkin radikallar tomonidan
parchalanmaguncha QZL dagi xolesterin laxtaga (yoki laxtani hosil qiladigan hujayraga) tashib
berilmaydi.
Lipidlar geterogen birikmalar guruhini tashkil etib, o‗ziga xos xususiyatlaridan biri ularning
xloroform, dietil efiri, petroley efiri, benzol kabi organik erituvchilarda erish xususiyatidir.
Pishib
etilgan dukkakli o‗simliklarning lipidlari, asosan, hujayra sferosomalarida va vezikulalarida to‗planadi.
Lipidlarning miqdori dukkakli o‗simliklarning naviga, kelib chiqishiga, atrof muhit sharoitiga, o‗simlik
etishtirilgan tuproqning turiga bevosita bog‗liq bo‗ladi. Dukkakli o‗simliklar tarkibidagi lipidlarda
almashinmaydigan yog‗ kislotalari yuqori miqdorda mavjud bo‗lib, ular inson organizmi uchun muhim
fiziologik funksiyalarini bajaradilar. Dukkakli o‗simliklarning tarkibida neytral lipidlar, fosfolipidlar va
glikolipidlar mavjud.
Inson organizmida lipidlar biosintezi etarli miqdorda sintez bo‗lmaganligi sababli ushbu
lipidlar oziq−ovqat yoki dori vositalari ko‗rinishida qabul qilinadi. Dukkakli o‗simliklar to‗yingan va
to‗yinmagan yog‗ kislotalariga boy bo‗lganligi uchun ulardan lipidlarni ekstraksiyalash maqsadga
muvofiq.
Yong‗oq, no‗xot, nut, mosh tarkibida olein va linol kislotalari, soya va loviyada esa bundan
tashqari linolen va palmitin kislotalar ham mavjud. Linol va linolen
kislotalarning metobolitik
parchalanish natijasida araxidon va dokozageksagen kislota kabi to‗yinmagan yog‗ kislotalari hosil
bo‗ladi. Ushbu 2 ta yog‗ kislotasi hujayra strukturasining shakillanishi, normal o‗sishi, barcha
162
to‗qimalarning normal faoliyat ko‗rsatishini, shuningdek prostaglandin sintezini ta‘minlaydi. Morxauer
va Xolmanning kalamushlarda o‗tkazgan tadqiqot natijalariga ko‗ra to‗yinmagan yog‗ kislotalari
xolesterin bilan bog‗lanib efir hosil qiladi va natijada jigar hamda qon tarkibidagi xolesterin miqdori
kamayadi.
Linol va linolen kabi almashmaydigan yog‗ kislotalarining tanqisligida xolesterin to‗yingan
yog‗ kislotalari
bilan efir hosil qilib, natijada xolesterining metabolik faolligi pasayadi, xolesterining
miqdori ortib boradi, qon tomirlarining ichki
devorlarida to‗planadi va aterosklerozning kelib chiqishiga olib keladi. Hozirgi kunda hayvon tabiatga
ega bo‗lgan moylar o‗rniga eryong‗oq, soya kabi o‗simliklardan
olingan moylar ishlatilib, qondagi
xolesterining miqdorini kamayishiga erishilmoqda.Ko‗pgina dukkaklilar urug‗idabitta to‗yinmagan yog‗
kislotalaridan biri mavjud bo‗ladi bu linol yoki linolen yog‗ kislotasidir. Masalan, soya va yong‗oqda
asosiy yog‗ kislotalari olein va linolen kislotasi tarzida taqdim etilgandir.
Dukkaklilar urug‗i tarkibidagi lipidlar bir necha sinfga bo‗lingandir, bular neytral lipidlar,
fosfolipidlar va glikolipidlardir. Urug‗ tarkibidagi ushbu sinf yog‗larining miqdori o‗simlik navi va
turiga bog‗liq bo‗ladi. Ko‗pgina dukkaklilar urug‗i tarkibida neytral lipidlar miqdori ko‗p bo‗lib, fosfo-
va glikolipidlar ham ma‘lum miqdorda uchrab turadi. Soya urug‗i tarkibida 89% neytral lipidlar, 10%
fosfolipidlar va 2% glikolipidlarni tashkil etadi. Soya urug‗i tarkibidagi fosfolipidlar – sotuvga kelib
tushadigan letsitin preparatlarining asosiy miqdorini tashkil etadi. Fosfolipidlar va glikkolipidlar – urug‗
membranasining asosiy komponentlaridan biridir. Neytral lipidlar asosan triglitseridlardan va oz
miqdorda yog‗ kislotalari – sterin va sterin efirlaridan tashkil topgan. No‗xot urug‗ tarkibida o‗nta
turdagi neytral lipidlar mavjud bo‗lib, ulardan asosiylari triatsilglitseridlar,
erkin sterinlar va sterin
efirlari, minor komponentlariga monoglitseridlar, diglitseridlar, erkin yog‗ kislotalari, mum va ba‘zi
pigmentlar kiradi. Ko‗pgina tarkibi o‗rganilgan dukkaklilarning neytral lipidlar fraksiyasidagi yog‗
kislotalari, fosfolipidlar va glikolipidlar palmitin, olein, linolen va linol kislotalari tarzida taqdim
etilgandir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
