Biokimyo va molekulyar biologiya

Hisoblash yo’li: 4 — jadvaldan uglevodning miqdori sarflangan giposulfit eritmasining miqdori tajriba va kontrol uchun titrlashga ketgan hajmi bo’yicha topiladi. Ular orasidagi farq redustirlangan uglevodlarning tekshirilayotgan namunalardagi miqdorini belgilaydi. Giposulfit bo’yicha hisoblash juda aniq bo’lmaydi. Agar namunalardagi uglevodlarning miqdori 385 mkg dan yuqori bo’lsa ferristianidning hammasi reakstiyaga kirishadi va elementar yod hosil bo’lmaydi. Shuning uchun kraxmal bilan eritma ko’karmaydi. Bunday holda tekshirilayotgan eritma bidistillangan suv yordamida 2—4 marta suyultirilib qaytadan qilinadi.

Jadval

Redutsirlangan uglevodlarni 0,005N giposulfitning hajmi bo’yicha mikrogramda hisoblash

Eritmaning hajmi, ml	0,00	0,01	0,02	0,03	0,04	0,05	0,06	0,07	0,08	0,09
0,0	385	382	379	376	373	370	367	364	361	358
0,1	355	352	350	348	345	343	341	338	336	333
0,2	331	329	327	325	323	321	318	316	314	312
0,3	310	308	306	304	302	300	298	296	294	292
0,4	290	288	286	284	282	280	278	276	274	272
0,5	270	268	266	264	262	260	259	257	255	253
0,6	251	249	247	245	243	241	240	238	236	234
0,7	232	230	228	226	224	222	221	219	217	215
0,8	213	211	209	208	206	204	202	200	199	197
0,9	195	193	191	190	188	186	184	182	181	179
1,0	177	175	173	172	170	168	166	164	163	161
1,1	159	157	155	154	152	150	148	146	145	143
1,2	141	139	138	136	134	132	131	129	127	125
1,3	124	122	120	119	117	115	113	111	110	108
1,4	106	104	102	101	99	97	95	93	92	90
1,5	88	86	84	83	81	79	77	75	74	72
1,6	70	68	66	64	63	61	59	57	56	54
1,7	52	50	48	47	45	43	41	39	38	36
1,8	34	32	31	29	27	25	24	22	20	19
1,9	17	15	14	12	10	8	7	5	3	2

14 – laboratoriya mashg`uloti

Lipidlarga xos rangli reaksiyalar
Lipidlarga gidrofob bo’lgan yuqori malekulali moddalar kiradi. Bu moddalar suvda erimaydi, faqatgina organik erituvchilarda (xloroform, efir, atseton, benzol, benzin) eriydi. Lipidlar hamma tirik organizmlar hujayrasida uchraydigan komponent hisoblanadi.

Kimyoviy tuzilishiga ko’ra lipidlar bir qancha guruhlarga bo’linadi:

1. Neytral yog`lar yoki triglitseridlar

2. Fosfoglitseridlar yoki fosfolipidlar

3. Sfingolipidlar

4. Glikolipidlar

5. Sterin va steridlar

6. Mumlar

Organik erituvchilarda erishiga qarab va ulardagi qutubli funksional guruh molekulalarining bor yo’qligiga qarab 2 ga bo’linadi:

1. Qutubli lipidlar

2. Neytral lipidlar

Qutubli lipidlarga fosfoglitseridlar, sfingolipidlar, glikolipidlar kiradi. Neytral lipidlarga erkin yog` kislotalari va ularning efirlari, atsilglitseridlar, steroidlar va mumlar kiradi.

Lipidlar tirik organizmda juda muhim funksiyalarni bajaradi:

Birinchidan ular asosiy energiya manbai hisoblanadi, chunki 1 g yog` parchalanganda 38,9 kkal energiya ajralib chiqadi. Bu esa 1 g uglevod va oqsil parchalanganda ajralib chiqqan energiyadan 2 marta ko’p hisoblanadi.

Ikkinchidan lipidlar hamma hujayralarning membranasining struktura birligi hisoblanadi va membrananing yarim o’tkazgichligini ta’minlab turadi. Bunda hujayra ichiga kiradigan moddalar tanlab o’tkaziladi. Plazmatik membrana lipid va oqsillardan tashkil topgan bo’lib, ularning miqdoriy nisbati asosan 1:1 bo’ladi. Membrana tarkibidagi lipidlarning 40% dan 90% gacha bo’lgan qismi fosfolipidlardan tashkil topgan. Bakteriyalarning va mitoxondriyaning ichki membranasidan ko’p miqdorda kardiolipin topilgan.

Uchinchidan lipidlar himoya funksiyasini bajaradi. Bunda ichki organlarning hammasi yog` qavati bilan o’ralganligini kuzatish mumkin.

To’rtinchidan ko’pgina vitaminlar va gormonlar lipidlarga hos bo’lib, organizmda maxsus boshqarish funksiyalarini bajaradi.

Beshinchidan lipidlar termoregulyatsiya xossasiga ega bo’lib, organizmdagi issiqlikni boshqarib turadi.

Oltinchidan yog`lar suv manbai bo’lib, ular parchalanganda suv ajralib turadi va bu cho’l zonasida yashovchi hayvonlar uchun suv manbai bo’lib xizmat qiladi.

Sterinlar esa miyaning oq moddasining tarkibida bo’ladi va ko’pgina biologik aktiv moddalar vitaminlar, gormonlar va o’t kislotalarini hosil bo’lishida qatnashadi.

Oddiy yog`lar triglitseridlar bo’lib, ular yog` kislotalari va glitserinning murakkab efiri hisoblanadi:

Yog`larning tarkibiga to’yingan va to’yinmagan yog` kislotalari kiradi. To’yingan yog` kislotalaridan stearin (C<sub>17</sub>H<sub>35</sub>COOH) va palmitin (C<sub>15</sub>H<sub>31</sub>COOH)lar yog`larning tarkibida eng ko’p bo’ladi. To’yinmagan yog` kislotalardan eng asosiylari olein (C<sub>17</sub>H<sub>33</sub>COOH), linol (C<sub>17</sub>H<sub>31</sub>COOH) va linolen (C<sub>17</sub>H<sub>23</sub>COOH) kislotalari hisoblanadi. To’yinmagan, yog` kislotalarining tarkibida qo’shbog` bo’lib, bu ularning reaksiyaga oson kirishishini ta’minlab beradi. Olein kislotasining molekulasida 1 ta, linol kislotasida 2 ta, linolen kislotasida esa 3 ta qo’shbog` bo’ladi. Linol va linolen kislotalari odam organizmida sintezlanmaydi va ovqat bilan kirishi zarur. Bu kislotalarning organizmdagi yetishmasligi natijasida moddalar almashinuvi buziladi. Shuning uchun yuqoridagi moddalar vitamin sifatida ta’sir etuvchi moddalar xossasiga (vitamin F) ega.

Linol va linolen kislotalari o’simlik moylari (kungaboqar, zig`ir) tarkibida bo’ladi. Araxidon kislotasi esa baliq moyida, sariyog`da va bir qancha margarinlarning tarkibida bo’ladi.

Lipidlarni aniqlash bo’yicha quyidagi metodlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lib, bular lipidlarni biologik materiallardan ajratib olish, bir qator lipidlarni miqdoriy aniqlash, analitik fraksiyalash va ularni yupqa qatlamlarda xromatografiya qilishdan iboratdir.

Yog`larga xos sifat reaksiyalari

1. 
   Yog`larning eruvchanligi
   

Reaktivlar: a) o’simlik moyi (zig`ir yoki paxta moyi), b) qattiq yog` (qo’y yoki mol yog`i), v) dietil efiri, g) atseton, d) etil spirti, e) distillangan suv.

Ishning bajarilishi: 4 tadan ikki qator qilib probirkalar qo’yiladi. Birinchi qatordagi probirkalarga bir necha tomchidan o’simlik moyidan tomiziladi. Ikkinchi qatordagilarga esa, qattiq yog`dan kichik bir bo’lakdan solinadi. Har ikkala qatorning birinchi probirkalariga 2 ml dan distillangan suv solinadi, ikkinchi probirkalarga shuncha miqdorda dietil efiri, uchinchi probirkalarga - atseton, to’rtinchi probirkalarga esa spirt solinadi. Hamma probirkalar yaxshilab chayqatiladi va yog`larning har xil erituvchilardagi eruvchanligi kuzatiladi. Spirtli probirkani suv hammomida isitish tavsiya etiladi. Tajribaning natijalari yozib qo’yiladi.

2. 
   Yog`larning emulsiyalanishi
   

Reaktivlar: a) o’simlik moyi, b) 2% li natriy karbonat, v) 2% li sovun eritmasi, g) o’t suyuqligi, d) distillangan suv.

Ishning bajarilishi: 4 ta probirka olib, har biriga 5 tomchidan o’simlik moyidan tomiziladi. Birinchi probirkaga 2 ml distillangan suv, ikkinchi probirkaga 2 ml 2% li natriy karbonat eritmasidan, uchinchi probirkaga 2% li sovun eritmasidan, to’rtinchi probirkaga esa 2 ml suv va bir necha tomchi o’t suyuqligidan solinadi. Hamma probirkalar yaxshilab chayqatiladi va har bir probirkada hosil bo’lgan emulsiya kuzatiladi. Birinchi probirkada hosil bo’lgan emulsiya beqaror bo’lib, ozgina vaqt o’tishi bilan suv va moy qatlamlariga ajralib ketadi. Qolgan probirkalarda hosil bo’lgan emulsiya barqaror bo’lib, o’zgarishsiz qoladi. Buning sababi shuki, probirkalarga qo’shilgan emulgatorlar yog` tomchilarining sirtqi qatlamiga adsorbsiyalinib, uning sirt tarangligini kamaytiradi.

3. 
   Akrolein reaksiyasi
   

Akroleinni aniqlash bilan yog`larning tarkibidagi glitserin miqdorini bilish mumkin. Yog`larni kaliy bisulfat (KHSO₄), natriy bisulfat (NaHSO₄) yoki bor kislotasi (H₃BO₃) bilan qizdirilganda, glitserin molekulasidan 2 molekula suv chiqib ketib, akril aldegidi yoki akrolein hosil bo’ladi. Akrolein qo’lansa hidli bo’lishi bilan harakterlanadi:



Reaktivlar: a) o’simlik moyi yoki hayvon yog`i, b) kaliy bisulfat yoki natriy bisulfat, v) bor kislotasi (kristall holda).

Ishning bajarilishi: quruq probirkaga bir necha tomchi o’simlik moyidan yoki hayvon yog`ining kichik bo’lagidan solinadi. Ustiga kaliy yoki natriy bisulfat kukunidan, bor kislotasidan sepiladi va ehtiyotlik bilan qizdiriladi. Natijada akroleinning oq bug`lari hosil bo’ladi. Bu bug` qo’lansa hidli bo’lishi bilan harakterlanadi.

4. 
   Yog`larning sovunlanish reaksiyasi
   

Yog`larni ishqorlar bilan qo’shilishi natijasida ular gidrolizga uchrab, yog` kislotalarining tuzlari (sovun) va glitserin hosil bo’ladi. Yog` kislotalarning natriyli tuzlari qattiq sovun, kaliyli tuzlari suyuq sovun hosil qiladi. Mazkur reaksiyalar quyidagi tenglama orqali boradi.


Reaktivlar: a) o’simlik moyi yoki hayvon yog`i, b) KOH ning spirtdagi 30% li eritmasi, v) distillangan suv.

Ishning bajarilishi: Katta hajmdagi probirkaga 0,5 ml o’simlik moyidan yoki 0,5 g hayvon yog`idan solinadi va ustiga 10 ml kaliy ishqorining spirtdagi eritmasidan quyiladi. Probirkaning og`zi havo sovutgichiga ulangan po’kak bilan berkitiladi va 30 daqiqa davomida qaynab turgan suv hammomida qaynatiladi. Shundan so’ng probirkaga issiq suv solinib, hosil bo’lgan sovun eritiladi.
5. Erkin yog` kislotalarining ajralish reaksiyasi.

Reaktivlar: a) sovun eritmasi, b) xlorid kislota (1 : 1).

Ishning bajarilishi: 5 ml sovun eritmasiga 1-2 ml xlorid kislota eritmasidan solinadi. Kuchli kislotalarning sovun bilan qo’shilishi natijasida erkin yog` kislotalari ajralib chiqadi va suyuqlikning ustida aniq ko’rinib turadi. Reaksiya quyidagi formula orqali amalga oshadi:
C₁₇H₃₅COOK+HCI→C₁₇H₃₅COOH+KCI