«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика илмий-амалий анжумани

«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика онлайн илмий-амалий анжумани
Гулистон 2020 й. 17-18 апрель
125 
Ўрик арчазорларнинг доминант тури йирик арча дарахти бўлиб, 15-20 м 
гача етади. Юқори яйлов минтақасида (3000 м) эса гиламсифат ерга ёнбағирлаб 
ётувчи шаклда ҳам учрайди. Ўрик арча Ғарбий Тянь-Шаньда (Талас, Алатау, 
Чотқол тоғи), Помир Олойда (Олой, Туркистон, Зарафшон, Ҳисор, Петр 1, 
Дорвоз тоғ тизмаларида) мустақил ҳолда тарқалгани ва Помир Олойда 
баландлиги 25м гача етиши қайд этилади.
Биз тадқиқот олиб борган ҳавзада ўрик арчазорлар денгиз сатҳидан 2800-
3000м баландликда, 8-15м баланд дарахт сифатида ундан юқорида эса 
гиламсифат шаклда тўшалган ҳолда учрайди. Ўрик арчанинг 300-400 йил 
яшаши ва кўпроқ таркибида яйлов ўсимлик турлари иштироки, яъни аралашиб 
учрашини Р.С. Верник ва бошқалар қайд этган. Ўрик арчазорларнинг қора 
арчазорлар таркибидан фарқи шундаки, уларнинг юқори қисмида асосан яйлов 
ўсимлик турлари субдоминант бўлиб, қуйидаги турлар: 
Onobrychis echidna, 
Acantholimon erythraeum, Scorzonera acanthoclada, Arenaria griffithii, Cousinia 
verticillaris, Cicer pungens, Ligularia thomsonii, Eremurus kaufmannii, Geranum 
regelii, Taraxacum minutilobum, Phlomis canescens 
ва бошқалар кўпроқ иштирок 
қилади. 
Тадқиқотларимиз натижасига кўра, Зоминсув ҳавзасида туркистон 
арчазорлар савур арчазорлардан юқорида денгиз сатҳидан 2800-3100 м 
баландликда, Гуралашдан Шахристон довонигача бўлган масофадан оқиб 
тушувчи барча дарёларнинг ҳар иккала соҳилида кенг тарқалган қуйидаги 
ассоциацияларни ҳосил қилади: аралаш ўтли-тоғ карракли-бетагали-туркистон 
арчазори; бошоқ ўтли-шувоқли-кирпили-аралаш арчазор; бетагали-зиракли-
туркистон арчазори, шувоқли-аралаш арчазор. Уларнинг юқориги қисмида 
арчалар ёйиқсимон шаклда учрайди. Бу арча формациясининг бир қисми Зомин 
қўриқхонаси майдонида учраганлиги сабабли, антропоген омиллар таъсирига 
камроқ учраган. Арчазорлар ўтсимон ўсимликларга бойлиги учун ем-хашак 
сифатида юқори ва ёзги яйлов учун қўл келади. Бироқ мол боқишда юзага 
келадиган тартибсизликлар натижасида вужудга келадиган зарарни ҳисобга 
олиб, арчазорларда мол боқишни чеклаш ва тартибга солиш зарурдир.