«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика илмий-амалий анжумани

Mesocestoides lineatus
 ning hayot sikli 
O‘zbekiston hududi sharoitida ancha keng tarqalgan bo‘lib, voyaga yetgan 
parazit xoldor mushuk, shakal, qarsoq, qamish mushuklarida uchraydi va zararlanish 
ekstensivligi 31,2 % ga teng (Mo‘minov, 1968). Shuningdek, tulki, bo‘rsiq kabi 
yirtqich uy va yovvoyi hayvonlar zararlanganligi aniqlangan (Sultonov, Mo‘minov va 
boshq. 1971). 
 
Sestodaning lichinkalari (tetradiritiy) sudraluvchilardan sariq ilon, cho‘l 
agamasi, kaltakesaklarda hamda turli kemiruvchi hayvonlarda (kalamushlar, dala 
sichqoni va boshq.) tarqalganligi ma’lum. 
Sestodaning hayot sikli, tarqalishi, populyatsiya strukturasi, oraliq, rezervuar, 
definitiv xo‘jayinlarning turlar tarkibi, ekologik xususiyatlari, destrobilyatsiya 
jarayoni va tashqi muhitni gelmint tuxumlari bilan zararlanishi, parazit-xo‘jayin 
tizimining faolligi va boshqa jarayonlar bo‘yicha O‘zbekiston hududi tabiiy 
sharoitida to‘plangan materiallar hamda mavjud adabiyotlarda bo‘lgan ma’lumotlarni 
tahlil qilish natijalarini o‘rganish quyidagi xulosalarga kelindi: 

---

«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика онлайн илмий-амалий анжумани
Гулистон 2020 й. 17-18 апрель
56 
 
Sestodaning definitiv xo‘jayini- it, tulki, bo‘rsiq va boshqalarning chiqindisida 
kuzda (noyabr) hamda erta bahorda mart) destrobilyatsiya jarayoni biroz tezlashadi 
va ko‘plab mezotsestoid tuxumi ajralib chiqib atrof-muhitni ifloslantiradi. Bu vaqtda 
oribatid kanalar sestoda tuxumlarini yutib yuboradi va shu tariqa sestoda bilan 
zararlanadi. Xarakterli tomoni shuki, asosiy xo‘jayin tanasida-ingichka ichagida 
voyaga yetgan sestodaning destrobilyatsiya davri gelmintning oraliq xo‘jayini-
oribatid kanalarning aktiv harakat qilishi, ya’ni tuproq betiga ko‘proq migratsiya 
qilish davriga to‘g‘ri keladi. Sestodalarning oraliq xo‘ja-yinlarining-oribatid kanalar 
tog‘oldi yaylovlari, nam tuproqli biotoplarda ko‘proq uchraydi. 
Mezotsestoidlarning ikkinchi parazit fazasi populyatsiyasi-tetradiylar rezervuar 
xo‘jayin-sudraluvchilarning zararlanishi ko‘proq yoz hamda erta kuz vaqtlariga 
to‘g‘ri keladi. 
Ushbu sestodaning oraliq xo‘jayinlari bo‘lib, asosan quyidagi Scheloribates 
avlodiga oid oribatid (Oribatei) kana turlari hisoblanadi: 
 
Mezotsestoides lichinkalari tetradiritiylar rezervuar xo‘jayinlar sudraluvchilar, 
kemiruvchilar, tipratikanlar tanasida «akkimulyatsiya» (to‘planish) sodir bo‘ladi. Shu 
sababli yilning turli fasllarida definitiv xo‘jayinni zararlaydilar. Tadqiqotlarimizdan 
ma’lum bo‘lishicha, mezotsestoidlarning to‘rtta guruh populyatsiyasi (tuxum, 
sistitserkoid, tetradiritiy hamda voyaga yetgan sestoda) davrini (ontogenez) o‘taydi. 
U uchta sistematik gruppa vakillari organizmiga hamda atrof-muhit sharoitiga 
bioekologik jihatdan yaxshi moslashgan. Bu esa o‘z navbatida turli ekologik 
sharoitlarda yashovchi umurtqali hayvonlar biotsenotik aloqalarni saqlanishi va shu 
tariqa gelmint hayot siklini ro‘yobga chiqarishni ta’minlaydi. Tadqiqotlarimiz natijasi 
shuni ko‘rsatdiki parazit chuvalchanglarni odamlar organizmiga o‘tish yo‘llari turli 
tumandir, shu sababli bu parazit chuvalchanglarga qarshi kurashish uchun albatta 
ularni bioekologik xususiyatlarini o‘rganish va ularga qarshi uyg‘unlashgan kurash 
choralarini ishlab chiqishdan iborat, aks holda odamlar organizmida turli gelmintoz 
kasalliklarni keltirib chiqaradi.