Biogeografiya kk

Sorawlar ha’m tapsırmalar. 
 
1. Flora ha’m fauna degenimiz ne
?
2. Biota ha’m biom degenimiz ne
?
3. O’simlikler ha’m haywanatlar ja’ma’a’ti degenimiz ne
?
4. Biogeografiyanın’ qanday bo’limleri barW 
5. Biogeografiya mashqalaların u’yreniwdin’ qanday etapları barW 
 
2-Lektsiya. 
Biosfera ha’m onın tiykarg’ı elementleri 
Jobası: 
1. Biosferada organizmlerdin’ tarqalıwı. 
2. Biosferadag’ı organizmlerdin’ biomassası. 
3. Biosferadag’ı biologiyalıq o’nimdarlıq. 
Evolyutsiya na’tiyjesinde jer betinde ma’kan basqan ayrıqsha qabıq yama-sa tirishilik 
qabatı-biosfera dep ataladı. Biosfera haqqında tu’sinikler Avstriya alımı E.Zyuss ta’repinen 
1875-jılı ilimge kirgizilgen. Biraq biosferanın’ du’zilisi ha’m ta’liymatın rus akademigi 
V.
Đ
.Vernadskiy 1926-jılı ilimiy ta’repten da’lilledi. Ol biosferanı bizin’ planetamızdın’ bir 
waqıtları tirishilik etken yamasa tirishilik bolıp atırg’an, tiri maqluqlardın’ ta’sirine ushırag’an 
yamasa ushırap atırg’an bir oblastı dep tu’sindiredi.Solay etip biosfera ha’zirgi waqıtta 

---

9 
planetamızdın’ u’lken ekosistemasın quraydı, onda ken’ ko’lemdegi zat almasıw protsessi 
ju’redi. 
Biosfera o’z ishine to’mendegi bo’limlerdi aladı:
1) Hawa qatlamının’ (atmosfera) to’mengi bo’limi-troposfera, bul jerde tirishilik 10-15 km 
ge shekem aktiv boladı, Al onnan joqarısında spora, bakteriyalar g’ana jasay aladı (22 km) bul 
qabıq stratosfera dep ataladı. 
2) Barlıq suw qabatın (gidrosfera), bunda tirishilik suwda en’ teren’ jeri 11 km ge shekem 
tarqalg’an. 
3) Qattı qabıq litosferanın’ u’stinde ha’m astında tirishilik tarqalg’an. Keyingi jılları 
litosferanın’ 4500 m teren’liginde neft suwları arasında mikroorganizmler tabılg’an. Eger 
biosferag’a atmosfera qatlamındag’ı tınıshlıq halındag’ı organizmlerdi de qossaq, onda onın’ 
shegi vertikal boyınsha 25-40 km ge shekem baradı. 
V.
Đ
.Vernadskiydin’ (1944) ko’rsetiwinshe biosfera astında 5-6 km ge sozılg’an, biraq bir 
tegis qaplanbag’an sho’gindi jınıslar oblastı bar. Bul oblasttı ol stratisfera dep ataydı. Stratisfera 
biosfera ta’repinen du’zilgen, sebebi sho’gindi jınıslardın’ du’ziliwinde organizmler u’lken roldi 
oynaydı. Bul jınıslar gidrosferada payda boladı. 
Biosfera shegarasında aktiv tirishilik etiw mu’mkin bolmaytug’ın oblastlar boladı. 
Ma’selen, troposferanın’ joqarg’ı qatlamında, sonday aq en’ suwıq ha’m ıssı rayonlarda (jer 
sharının’ ) organizmler tek g’ana tınıshlıq halında ushırasadı. Biosferanın’ bunday oblastlarının’ 
jıynag’ın parabiosfera dep ataymız (Xatchinson, 1972 ).
Biraq biosferanın’ organizmler aktiv jag’dayda tirishilik etetug’ın oblastlarda, tirishilik bir 
tegis tarqalmag’an. 
Litosfera ha’m troposfera shegarasında o’simliktin’ jer u’sti ha’m jer astı tamırları 
jaylasqan bo’limdi V.B.Sochova (1944) fitosfera dep atasa, al Lavrenko (1949) fitogeosfera dep 
ataydı. Fitosferanın’ quwatlıg’ı okean oblastında ju’da’ ku’shli, bul jerde 11 km ge jetedi, al 
qurg’aqlıqta metrlerde yamasa onlag’an metr (ayrım regionlarda 100-150m) de o’lshenedi.
Biosfera ushın tek tiri organizmlerdin’ qatnası xarakterli bolıp qoymastan, ol mınaday u’sh 
ayrıqshalıqqa iye: 1-den, bunda ko’p ko’lemdegi suyıq suwdın’ bolıwı: 2-den, og’an ku’n 
nurlarının’ kushli energiyası tu’sedi: 3-den, biosfera bul qattı, suyıq ha’m gaz ta’rizli zatlardın’ 
arasında turadı. Usıg’an baylanıslı biosfera ushın xarakterli na’rse, bul zat ha’m energiyanın’ 
u’zliksiz almasıwı bolıp tabıladı, bunda tiri organizmler aktiv rol atqaradı.
Ha’zirgi waqıtqa shekem biosferada tiri organizmlerdin’ sanı ma’lim emes, biraq shama 
menen mug’darı ma’lim. O’simliklerdin’ biomassası haywanlardikinen anag’urlım joqarı ha’m 
bir mag’lıwmatlarda ol 10
a’9
, ekinshisine -10
a’9 
-10
g’a’
al haywanlarda 10
a’u’
g, basqalarda 
o’simlikler biomassasınan 4-5 qatar az (Xilmi,1966). 
Đ
.A.Suetovanın’ (1974) esabı boyınsha qurıqlıqtın’ barlıq tiri zatları 6,4
×
10
a’h
g, al 
okeandag’ı biomassa (29,9
×
10
15
g) qurıqlıqtag’ı g’a qarag’anda 3 qatarg’a az. Bul avtordın’ 
ko’rsetiwinshe qurıqlıqta o’simlikler biomassası 6,4
×
10
a’h
g, al haywanlardın’ biomassası -
0,006
×
10
a’h
g, g’a, okeanda bolsa o’simlikler biomassası 1,1
×
10
a’o’
g, al haywanatlar biomassası-
28,8
×
10
a’o’
g, g’a ten’. Solay etip, qurıqlıqta o’simlikler biomassası haywanatlar biomassasına 
qarag’anda 3 qatarg’a u’lken, okeanda haywanatlar biomassası o’simliklerge qarag’andva 28 
ma’rtebege ko’p. Okeanda o’simliklerdin’ tiykarg’ı biomassasın plankton organizmler, 
mikroskopiyalıq vodorosller quraydı.
Esap-sanaq metodınan g’a’rezsiz qurıqlıq ha’m okeanda organizmler biomassasının’ 
ulıwma tarqalıw nızamlılıqları boladı: okeanda organizmlerdin’ ulıwma biomassası qurıqlıqqa 
qarag’anda to’men, o’simliklerdin’ tiykarg’ı biomassası qurıqlıqqa jıynalg’an, okeandag’ı 
haywanlar biomassası qurıqlıqtag’ı haywanlar biomassasına qarag’anda biraz joqarı. 
Qurıqlıqta biomassanın’ toplanıwı tog’aylarda baqlanadı, onın’ u’lesi 10
a’w
-10
a’h
g g’a ten’: 
jer sharında sho’p o’simliklerdin’ biomassası tog’ay o’simliklerinin’ biomassasına qarag’anda 5-
10 ma’rtebege az. 

---

10 
Atmosferanın’ joqarg’ı shegarasına kelip tu’setug’ın barlıq tolqındag’ı nurlardın’ ku’n 
energiyasının’ ag’ımı 700kkal/sm
2
sutkasına. Sonnan jılına ko’rinerli nurdın’ 55kkal/sm
2
qa 
shamalası jer betine jetip keledi ha’m organizmler paydalanadı. 
Ku’n nurının’ energiyasın organikalıq zatta toplaw uqıbı- tiri organizmlerdin’ o’nimdarlıg’ı 
dep ataladı. Bul payda bolg’an o’nim mınanday bolıp bo’linedi:
1. Ulıwma da’slepki o’nim- organikalıq zatlardın’ ulıwma sanı yamasa energiya menen 
baylanıslı bolg’an jılına 1m2 maydanda anıqlanatug’ın o’nim. 
2.Taza birinshi o’nim- energiya menen baylanıslı bolg’an, organikalıq zatlardın’ sanı, 
yamasa dem alıwg’a jumsalg’an energiyadan qalg’an o’nim. 
3. Ekilemshi o’nim- Bul organizmlerdin’ paydalanıwı ha’m qayta islewi na’tiyjesinde 
payda bolg’an o’nim, yag’nıy haywanlardın’ produktsiyası. 
R.Uittikerdin’ (1980) mag’lıwmatı boyınsha jer sharında ulıwma taza o’nim jılına 
1,7
•
.10
17
g dı quraydı, bul jalpı biomassadan 11 ma’rtebe az. Haywanlar o’nimi jılına 3,9
•
10
12
g 
dı quraydı, olardın’ biomassası 2,0
•
10
12
g dı quraydı. 
O’nimdi payda etiwde ha’m qayta islewde organizmlerdin’ ha’r-qıylı gruppalarının’ roli 
ha’r-qıylı. Bular u’sh topar gruppag’a bo’linedi: 
1. Produtsentler - bular birlemshi o’nimdi beriwshiler (fotosintez islewshi jasıl o’simlikler, 
xomosintez islewshi bakteriyalar h.t.b.)
2. Konsumentler- bular birlemshi yamasa ekilemshi o’nimdi paydalanıwshılar ha’m olardı 
basqa organikalıq zat formalarına aylandırıwshılar (haywanatlar, parazit o’simlikler h. b.)
3. Redutsentler (destruktorlar)- o’li organikalıq zatlar esabınan jasawshı ha’m olardı 
miniral zatlarg’a shekem tarqatıwshı organizmler (ko’pshilik bakteriyalar, zamarrıqlar ha’m 
a’piwayı haywanlar,). 
O’z gezeginde konsumentler 3 kishi gruppag’a bo’linedi: 
1. O’simlik jewshi organizmler-fitofaglar. 
2. 2-qatarlı konsumentler- jırtqısh ha’m parazitler, bular o’simlik jewshi organizmlerdi 
jeydi. 
3. 3-qatarlı konsumentler - bular jırtqısh ha’m parazitler menen awqatlanıwshı jırtqısh 
ha’m parazitler: Keyingi eki gruppanın’ wa’killerin zoofaglar dep ataymız. Bunnan basqa 
M.S.Gilyarovtın’ (1965) ko’rsetiwinshe haywanlar, bular tek organikalıq zatlardı bir tu’rden 2- 
tu’rge aylandırıp qoymastan mineral yamasa organikalıq jen’il miniralizatsiyalanıwshı zatlardın’ 
belgili mug’darın bo’lip shıg’arıp, tek konsument bolıp qoymastan redutsentte bola aladı. 
Ulıwma ta’biyatta zat almasıw usı u’sh gruppadag’ı organizmlerdin’ qatnasında boladı. 
Bizin’ planetamızda ju’retug’ın zat almasıw protsessinin’ tezligi 16km qalın’lıqtag’ı jer 
qabıg’ı massasının’ tek 0,01Fke shamalasın qurawshı tiri zatlardın’ u’lken bolmag’an massası 
menen bir tekli emes qusag’an. 
Sog’an qaramastan organizmler tez ko’beyiw arqalı zat almasıwdı tezletedi ha’m 
planetarlıq roldi atqaradı. 
V.
Đ
.Vernadskiy (1934) tiri organizmlerdin’ qolaylı jag’dayda organikalıq zatlardı 
du’ziwdegi mu’mkinshiligin joqarı bahalaydı. Mıs; bir diatom suw otının’ kletkası tosqınlıqsız 
ko’beyiw waqıtta 8 ku’n ishinde bizin’ planetamızdın’ ko’lemindey maydang’a iye boladı, al 
keyingi bir saat dawamında bul ko’lem eki esege ko’beyedi. A’piwayı infuzoriya bes jılda jerden 
104 ese u’lken mug’dardag’ı organikalıq zattı beriwi mu’mkin.
V.
Đ
.Vernadskiydin’ ko’rsetiwinshe xolera bakteriyası sherek sutka ishinde jer betin qaplap 
alsa, qurıqlıqtın’ a’ste ko’beyiwshi organizmi-hind pili bunı 3000-2500 jılda islewi mu’mkin 
deydiN’ xolera bakteriyasına geoximiyalıq energiyanın’ beriliw tezligi shama menen 33000sm/s, 
yag’nıy ses tolqınının’ tezligine jaqın, ol pil ushın 10
-2
sm/s qa ten’, bul degen so’z olardın’ 
geoximiyalıq effekti birdey. Biraq bunday potentsiyal mu’mkinshi- lik tolıq iske aspaydı. 
o’ytkeni ko’pshilik oganizmler ko’beyiw jasına jetpey o’lip qaladı.
Jer betinde bolatug’ın barlıq protsesslerdin’ deregi - quyash esaplanadı. Fotosintez 
protsessi na’tiyjesinde organikalıq zatlar (uglevodlar) payda boladı. Fotosintez ju’da’ to’men 

---

11 
paydalı ta’sir etiw koeffitsenti menen xarak-terlenedi. Xatchinsonnın’ (1972) mag’lıwmatı 
boyınsha qurıqlıqtag’ı o’simlikler optimal jag’dayda quyashtan kelip tu’setug’ın ko’rinerli 
nurlardın’ tek bir-neshe protsentin paydalanadı, al barlıq qurıqlıqtın’ betine ta’sir etiwshi paydalı 
koeffitsenttin’ mug’darı 0,1-0,3O’ ti quraydı. P.Dyuvino, M.Tangtın’ (1958) aytıwınsha jerge 
tu’setug’ın quyash energiyasının’ tek 1O’ i g’ana fotosintezge jumsaladı. Quyash energiyasının’ 
koeffitsentin ju’da az paydalanıw sebebin ko’pshilik avtorlar troposfera ha’m gidrosferadag’ı 
SO
2
nin’ ju’da az kontsentratsiyasınan dep oylaydı. Fotsintez protsessi to’mendegi formulada 
ju’redi: 
6CO
2
+6H
2
O+674000kkal=S
2
H
12
O
6
+6O
2
Fotosintez protsessinde xlorofilli o’simlikler organikalıq zatlardı toplaw menen birge 
quyash energisında sin’iredi ha’m onı biraz uaqıt biosferada uslap turadı. Konsumentler bul 
organikalıq zatlardı paydalanıw menen birge energiyanıda aladı, al redutsentler iskerligi 
na’tiyjesinde o’li organikalıq materiyadan energiya ajıraladı. Kelip shıg’ıwı jag’ınan organikalıq 
zatlar bolg’an paydalı qazılmalarda, mıs: kaustobiolitlerde (,tas ko’mir, torf, neft,h.t.b), quyash 
energiyası uzaq waqıt konserva halında saqlanadı. 
Ayrım organizmler organikalıq zat du’ziw ushın ku’n energiyasınan paydalanbaydı, al ol 
okisleniw waqtındag’ı bo’lingen energiyadan paydalanadı. 
Bul protsesske Xemosintez-dep ataydı. Ol fotosintezge qarag’anda organikalıq zattı ju’da’ 
az mug’darda toplaydı. Og’an ayırım bakteriya gruppaları qatnasadı.