Biogeografiya kk

Biogeografiyanın’ qısqasha rawajlanıw tariyxı. 
Biogeografiya iliminin’ tariyxın to’mendegi etaplarg’a bo’liwge boladı:
1. XVI a’sir baslarına shekemgi u’zik-u’zik mag’lıwmatlar da’wiri. 2. XVI a’sir bası -
XVIII a’sir aqırında du’nyanın’ do’retiliwinde dinnin’ u’stemlik etiw da’wirindegi floristikalıq 
ha’m faunistikalıq mag’lıwmatlardın’ toplanıw da’wiri. 3. XVIII a’sir aqırı-XIX a’sir ortalarında 
katastrofa teoriyasının’ u’stemligi waqtında botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq jumıslardın’ 
baslanıw da’wiri. 
4. XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında Ch.Darvinnin’ evolyutsiya teoriyası tiykarında 
biotsenologiyanın’ payda bolıwı ha’m botanika-geografiyalıq, zoogeografiyalıq, ekologiyalıq 
izertlewlerdin’ ku’shli pa’t penen rawajlanıw da’wiri. 
5. O’simlikler soobshestvosı haqqındag’ı bilimnin’ rawajlanıwı, bunnan bılay botanikalıq 
geografiya ha’m zoogeografiyanın’ ekologiyalıq ha’m tariyxıy bag’ıtlarının’ ku’shli pa’t penen 
rawajlanıwı, biogeografiyanın’ payda bolıwı ushın urınıwlar XX a’sirdin’ ortalarına shekem. 
6. Biogeografiya iliminin’ XX a’sir ortalarınan baslap o’z aldına ilim bolıp rawajlanıwı. 
1. A’yyemgi waqıtta o’simlik ha’m haywan tu’rlerinin’ sanı boyınsha mag’lıwmatlar 
onday ko’p bolmag’an. Mıs: Gomerdin’ qosıqlarında (b.e.sh. XII ha’m VIII a’sir) 63 tu’r 
o’simlik eske alınadı, «Meditsinanın’ atası» esaplang’an Gippokrattın’ shıg’armalarında (b.e.sh 
460-377jj)-236,al Feofrasttın’(b.e.sh. 370.jılı. tuwılg’an) miynetinde-500ge jaqın o’simlik tilge 
alındı. Belgili haywan tu’rlerinin’ sanı odanda beter az bolg’an. Ol waqıttag’ı alımlarda jerdegi 
regionlar boyınsha mag’lıwmatlar az bolg’an. Tek a’yyemnin’ birinshi botanigi-Feofrasttın’ 
miynetlerinde g’ana bizler az g’ana botaniko-geografiyalıq ko’rinisler tabıwımızg’a boladı.
Orta a’sir da’wirinde ilim dinnin’ xızmetkeri bolg’an. Ol waqıttag’ı mag’lıwmatlar, 
miynetler diniy fantaziyag’a iye bolg’an. Bul da’wirdin’ aqırında Marko-Polonın’ sayaxatınan 
keyin jer sharın o’simlikler ha’m haywanatlar haqqında mag’lıwmatlar tolıqtıra basladı. Albert 
Bolshtadskiydin’ traktatları botanika ha’m zoogeografiyalıq bilimlerdin’ tarqalıwına 
mu’mkinshilik tuwdırdı. 
2. Evropanın’ feodallıq ellerinde kapitalizmnin’ payda bolıwı menen eller arasında qatnas 
ku’sheydi. Alıs ellerden jabayı haywanlar ha’m o’simlikler alıp keline basladı. Ellerde 
botanikalıq bag’lar payda bola basladı, 1333-jılı Venetsiyada, 1525- jılı Paduda, 1544-jılı 
Pizada h.t.b. botanikalıq bag’lar ashıldı. Qurg’ag’an o’simliklerdi saqlag’ıshlar- gerbariyler 
payda boldı, o’simlikler haqqında kartinalar ha’m maqalalar shıg’a basladı. XVI- a’sirdin’ 
basınan baslap, a’ste aqırın haywan ha’m o’simlikler sistematikası boyınsha ko’plegen 
mag’lıwmatlar jıynala basladı, taza tu’rlerdin’ sanı barg’an sayın ko’beye basladı. XVIII- a’sirde 
Shved alımı Karl Linney ta’repinen jazılg’an belgili «Ta’biyat sisteması» biologiya iliminin’ 
rawajlanıwına u’lken ta’sir tiygizdi. K. Linney sistematikanın’ tiykarın saldı (klass, tuqımlas, 
qatar, tuwıs, tu’r). Keyin J. Kyuve og’an tip kategoriyasın qostı. K. Linney o’simlik ha’m 
haywanlardın’ ko’plegen tu’rlerin sistemag’a salıp anıqladı, olardı qosarlı atama menen (tuwıs atı 
ha’m tu’r epiteti) yag’nıy binarlı nomenklatura menen atadı. 
Bul da’wirdi o’simlik ha’m haywanlardın’ sistematikasının’ gu’rlep rawajlang’an ha’m 
flora menen fauna ushın materiallardın’ toplanıw da’wiri dep atasaq boladı, bul botanikalıq 
geogafiya ha’m zoogegrafiyanın’ bunnan bılayda rawajlanıwına ja’rdem berdi. Tek flora ha’m 
fauna sistemag’a salıng’annan keyin ha’r-qıylı ellerde jer sharının’ bo’lek regionlarının’ (ıg’allı 
tropikalıq tog’aylar, sho’l, qumlıq, ortasha poyas tog’ayları, tundra h.t.b. ) flora ha’m faunası 
ayırılıp u’yrenile basladı, bulardın’ ha’r-qıylılıg’ının’ sebebi izlene basladı. O’simliklerdin’ 
an’sat jıynalıwı ha’m u’yreniliwine baylanıslı botanikalıq geografiya rawajlanıwdın’ birinshi 
etabında zoogeografiyadan aldıg’a shıg’ıp ketti, keyin zoogeografiyada bul da’wirde jaqsı 
rawajlandı. Botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq baqlawlar a’dette tek sol sayaxatshılar (sanawlı) 
ta’repinen alıp barıldı, al arasında tek sol ilimpazlar qayta islendi. Tek keyinirek XIX-a’sir 
basında botanika ha’m zoogeograflardın’ qızıg’ıwshılıg’ı artıp ken’eye basladı. 

---

4 
Bul da’wirde dinniy ko’z-qaras u’stemlik su’riwine qaramastan ko’p g’ana botanikalıq 
ha’m zoogeografiyalıq mag’lıwmatlar toplandı. 
XVIII-a’sirde ta’biyattı u’yreniwshi ekspeditsiyalar sho’lkemlestirildi. P.S.Pallas, 
Đ
.Lepexin 
h.t.b. ta’repinen ko’p sanlı ekspeditsiyalar o’tkerilip Rossiyanın’ ta’biyatı u’yrenildi. Haywanlar 
ha’m o’simlikler haqqındag’ı mag’lıwmatlar jıynalg’an, birinshilerden bolıp jazılg’an fiziko-
geografiyalıq monografiya S.Krashennikovtın’ «Kamchatka jerlerinin’ sıpatlaması» degen kitabı 
edi (1775). Biraq bul da’wirde jıynalg’an mag’lıwmatlardın’ tek ayrımlarınan g’ana biz 
materialistlik tu’sindiriwlerdi ko’remiz. 
3. Bul da’wirdin’ iri alımı A.Gumboldt boldı. Onın’ miynetleri botanikalıq geografiyag’a 
bag’ıshlang’an bolsa da K.A.Timiryazov ha’m basqada alımlar onı tek botanikalıq geografiyanın’ 
emes al zoogeografiyanın’ da tiykarın salıwshısı dep esapladı. Bul bahalaw durıs, sebebi 
A.Gumboldtın’ o’zi botanikalıq-geografiyalıq mag’lıwmatlardag’ı jetiskenlerdi zoogeografiyada 
da qollanıw kerekligi haqqındag’ı ideyanı aytqan edi. 
Bul kisi Qubla ha’m oraylıq Amerikag’a sayaxat jasap (1799-1801 jılları Bonplan menen 
birge) ha’m usı baqlawları tiykarında jer sharının’ o’simlik qaplamının’ tarqalıw kartinasın 
du’zdi, jıynalg’an botaniko-geografiyalıq bilimlerdi sistemalastırıp, botanikalıq geografiyanın’ 
barlıq bag’darlarının’ tiykarın du’zdi. Ol o’simliklerdin’ tarqalıwı klimatqa g’a’rezli ekenligin, 
ha’r qıylı geografiyalıq poyaslarda (Taw, tegislik h.t.b.) o’simliklerdin’ tarqalıwın klimatqa 
g’a’rezli ekenligin ayttı. Gumboldt ha’zirgi o’simliklerdin’ tarqalıwında jerdin’ geologiyalıq 
tariyxı haqqında sorawdı ortag’a qoyıp o’simlik tu’rlerinin’ kelip shıg’ıw orayları haqqındag’ı
pikirdi ayttı. Gumboldttın’ ha’r qıylı eller boyınsha flora ushın jıynalg’an statistikalıq 
mag’lıwmatlar florastikalıq botanikalıq geografiyanın’ baslamasına tiykar saldı. Gumboldt 
«o’simliktin’ fizionomiyalıq formasın» 19 gruppag’a bo’ldi. Usının’ tiykarında tirishilik 
formaları haqqında ilim- o’simliklerdin’ ekologiyalıq geografiyasının’ tiykarı du’zildi. 
Botanikalıq geografiyada tiykarg’ı to’rt bag’darlawshı jumıs alıp barıldı. Birinshiden, jer 
sharının’ ha’r qıylı rayonlarının’ florası boyınsha bir qansha mag’lıwmatlar payda boldı, mıs: 
K.F. Ledeburdın’ to’rt tomlı «Rossiyanın’ florası». Ekinshiden, jer sharının’ ha’r qıylı 
regionlarındag’ı floralar haqqında statistikalıq mag’lıwmatlar salıstırılıwı floristikalıq 
rayonlastırıwdın’ rawajlanıwına alıp keldi. U’shinshden, faktorlardın’ (ortalıq) o’simlik 
qatlamına ha’m o’simlik tu’rlerine ta’siri u’yreniliwi, sonday-aq o’simliktin’ tarqalıwın usılların 
izertlew ekologiyalıq botanikalıq geografiyanın’ predmetin quradı. En’ aqırında to’rtinshiden, 
tariyxıy botanikalıq geografiyanın’ da sorawları sheshile basladı. Bul da’wirdin’ iri botanik 
geografları retinde O. Dekandol ha’m A. Dekandol (Frantsiya), D.Guker (Angliya) h.t.b. aytsaq 
boladı. 
Haywanlar du’nyasın u’yreniwdin’ ekologiyalıq ju’risi Moskva Universitetinin’ professorı 
K.F.Rule ta’repinen rawajlandırıldı. Biz bul kisini ekologiyanın’ tiykarın salıwshısı dep atawg’a 
tolıq haqılımız. Bul kisi ta’repinen du’zilgen zoologiya boyınsha programmada mınanı oqıymız: 
«Haywanlardı u’yreniw - bul demek sırtqı du’nya organgizmleri menen qarama-qarsı ta’sirde 
bolg’an haywanlardın’ ishki ta’biyiy ku’shlerinin’ rawajlanıw qa’demi artınan an’lıw» (Rule, 
1854). 
K.F.Rulenin’ sha’kirti N.A.Severtsov ustazının’ isin dawamlap «Voronej guberniyasının’ 
haywan, qus ha’m gadlar o’mirindegi periodlıq ko’rinisler» degen birinshi ekologiyalıq 
monografiyanı jazdı. Bul jumısta biogeografiyanın’ bunnan bılay rawajlanıwında a’hmiyetli 
bolg’an ko’p sanlı ekologiyalıq faktorlardın’ ha’r qıylı landshaft haywanlarg’a ta’siri aytıladı.
Bul da’wirde biogeografiyanın’ rawajlanıwında diniy katastrofa teoriyası ayrıqsha 
xarakterge iye. Bul teoriya Frantsuz zoologi ha’m paleontologi J.Kyuve ta’repinen islep 
shıg’ılg’an. Bul teoriyada izli-izinen bolg’an katastrofalar na’tiyjesinde bizin’ planetamızdın’ 
o’simlik ha’m haywanları tolıq qırılıp ketken, al son’ınan quday ta’repinen taza tu’rler payda 
bolg’an delinedi.

---

5 
XIX- a’cir ortalarına shekem Ch.Darvin ta’liymatı payda bolg’ang’a shekem botanikalıq 
geografiyanın’ ha’m zoogeografiyanın’ tiykarg’ı bag’darları rawajlanadı
;
bunda zoogeograflar 
ta’repinen toplang’an bilimlerdin’ ko’lemi botanik- geograflardikinen az boladı.
4. Ch.Darvinnin’ Ta’biyiy tan’law jolı menen tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı haqqındag’ı 
teoriyası 1859-jılı jarıqqa shıg’ıp, ol sol waqqıttag’ı biologiyanın’ barlıq tarawlarının’ 
jetiskenlikleri boldı. «Tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı» degen miynetinin’ XII-XIII- babı o’simlik 
ha’m haywanlardın’ geografiyalıq tarqalıwına arnalg’an. Ch.Darvin tirishiliktin’ atawlarda kelip 
shıg’ıwı haqqında ma’seleni u’yrendi (Xuan-Fernandes, Folklend ha’m Galapagos). 
Darvin 
da’wirinen 
keyin 
analitikalıq 
izertlewler-fiziologiyalıq, 
anatomiyalıq, 
morfologiyalıq izertlewler (laboratoiya menen baylanıslı) islene basladı. Sonın’ menen bir qatar 
ta’biyiy jag’day menen baylanıslı ilimlerde burıng’ıg’a qarag’anda joqarı tezlik menen rawajlana 
basladı. Ekologiyalıq geografiyalıq botanika boyınsha A.Grizebax (1872) o’zinin’ «Jer sharının’ 
o’simlik qaplamı» degen, E. Varmingtin’ (1896) «O’simliklerdin’ ekologiyalıq geografiyasına» 
degen miyneti ha’m A.Shimperdin’ (1898) «Fiziologiya tiykarında o’simlikler geografiyası» 
degen miynetlerdi shıg’ardı. Keyingi eki kitip elege shekem o’zinin’ qunın joyıtqan joq. 
Botanikalıq geografiyada tariyxıy printsp u’stinde A.Engler (1879,1882) u’lken jumıs 
isledi. 
Botanikalıq geografiyanın’ rawajlanıwında (Rossiyada) 
Đ
.G.Borshovtın’ «Aral-Kaspiy 
aymag’ının’ botanikalıq geografiyası ushın materiallar» (1865) degen miyneti u’lken a’hmiyetke 
iye. Bul miynette o’simlikler klimat ha’m topıraq penen tıg’ız baylanısqanlıg’ı da’lillengen. 
Đ
.G.Borshov bul miynetinde ayrım o’simlik tu’rlerinin’ tarqalıw oblastlarının’ ko’rinisin 
su’wretlep-birinshilerden bolıp botaniko-geografiyalıq karta du’ziwge talpındı. 
Birinshi original botanikalıq geografiya boyınsha rus tilindegi oqıwlıq qollanba 1896-jılı 
A.N.Beketov ta’repinen islenip shıqtı.
1903-jılı G.
Đ
.Tanfilev 1:25000000 masshtabtag’ı kartası bar Rossiyanın’ o’simlik qatlamı 
tuwralı ocherk shıg’ardı. Bul Rossiyadag’ı birinshi russha geobotanikalıq karta edi. Bunnan 
keyin jer sharının’ ha’r qıylı regionlarının’ florasının’ kartaları shıg’a basladı. 
Bul da’wirde zoogeografiya da tez qa’dem menen alg’a ilgeriledi. P.L.Skleter (1875) 
statistikalıq metodtı qollanıw tiykarında oblast dep atalg’an zoogeografiyalıq sistemanı 
(anıg’ırag’ı faunastikalıq)islep shıqtı. 1868-jılı Ch.Darvinnin’ dostı T.Geksli qurıqlıqtı 
zoogeografiyalıq (faunastikalıq) rayonlastırıwda evolyutsiyalıq printsipti kirgiziwdi usındı. Bul 
printsip tiykarında R.Lidekker (1896) u’sh geya nı yamasa patshalıqtı bo’ldi: 1. Notogeya-qaltalı 
ha’m bir o’tkelli (odnoproxodnıe) lerdin’ rawajlanıw orayı, neogiya-tolıq emes tislilerdin’ 
rawajlanıw orayı: arktogeya-joqarı da’rejeli, jatırlı su’t emiziwshilerdin’ ko’pshilik bo’liminin’ 
rawajlanıw orayı.
Bul da’wirde qurıqlıqtı zoogeografiyalıq rayonlastırıwdın’ ekologiyalıq printspleri 
N.A.Severtsov (1877) ha’m onın’ sha’kirti M.A.Menzbir ta’repinen Evropa, Arqa Aziya ha’m 
Arqa Afrikanı o’z ishine alıwshı Paleoarktika oblastına kirgizildi. Basqa alımlardan Menzbirdin’ 
ayrımashılıg’ı, ol faunistikalıq rayonlastırıwda tek iri sistematikalıq kategoriyalardı (otryad, 
semeystvo, rod) qollanıp qoymastan tu’rlerdi de qollanıw kerekligin ayttı. 
Qurıqlıqtın’ 
zoogeografiyasınan 
du’nya 
ju’zlik 
okeannın’ 
zoogeografiyasının’ 
ayırmashılıg’ı bul da’wirde a’ste rawajlandı. Fiziko-geografiyalıq faktorlar tiykarında du’nya 
ju’zlik okeannın’ zoogeografiya- lıq oblastların belgilew 1895-jılı A.E.Ortman ta’repinen 
islendi(bul ashılıwlar 1873-1876 jj Angliya sudnosı Chellendjer din’ ekspeditsiyalıq miynetleri 
tiykarında iske astı). 
Bul da’wirde organizmler ja’ma’a’ti haqqındag’ı ilim-biotsenologiya qa’lip-leti. Biotsenoz 
termini 1877-jılı K.Mebius ta’repinen ilimge kirgizildi. O’simlikler ja’ma’a’ti haqqındag’ı 
ilimnin’ tiykarın salıwshılar 
Đ
.K.Pachoskiy(1896) ha’m P.N.Krılov(1898) bolıp tabıladı. 
Solay etip XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında Ch.Darvinnin’ tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı 
haqqındag’ı iliminin’ islenip shıg’ıwı na’tiyjesinde biologiya ilimlerinin’ tiykarı du’zildi. 

---

6 
5.Bul 
da’wirde 
ekologiyalıq 
ha’m 
tariyxıy 
botanikalıq 
geografiyanın’ 
ha’m 
zoogeografiyanın’ bunnan bılayda rawajlanıwı ju’rip otırdı. 
Đ
ri materiallar jıynaldı, o’simlik ha’m 
haywanatlar haqqında ha’r-qıylı miynetler jazıla basladı. Moskva universitetinin’ geografiya 
fakultetinde 1920-jılları S.G.Grigorev biogeografiya kursı boyınsha lektsiya oqıydı. 
Zoogeografiya oblastınan iri jumıslardan V.G.Geptnerdin’ «Ulıwma zoo-geografiya» 
(1936), N.A.Bobrinskiy, A.L.Zenkevich, Ya.O.Birshteynnin’ «Haywanatlar geografiyasın»(1946) 
aytsaq boladı. 
Sırt ellerden S.Ekmannın’ «ten’iz zoogeografiyası» (1935), R.Gessenin’(1924) «Ekologiya 
tiykarında zoogeografiya» sı, F.Daldın’ «Ekologiyalıq zoogeografiya tiykarları,» sonday aq 
Đ
.G.Bartolomyu, V.E.Klark ha’m P.G.Grimshoudın’ (1911), «Zoogeografiyalıq atlasları» shıqtı.
Solay etip bul periodta botaniko ha’m zoogeografiyalıq problemalar parallel tu’rde 
sheshilip bardı. 
Orta Aziyada 1930-40-jıllarda ekologo-geografiyalıq mekteptin’ D.
Đ
.Kashkarov ha’m 
Korovinnin’ basshılıg’ında du’ziliwi bul regionda ekologo-geografiyalıq izertlewlerdin’ ha’wij 
alıp rawajlanıwına tiykar saldı. 70 -jıllarda olardın’ sha’kirtleri L.N.Babushkin ha’m 
T.Zaxidovtın’ ekologo-geografiyalıq izertlewleri Orta Aziyada sho’l zonaların rayonlastırıwda 
u’lken a’hmiyetke iye boldı. E.P.Korovinnin’ paleobotanikalıq izertlewleri O’zbekstanda u’lken 
jetiskenliklerge erisiwge onın’ «O’zbekstannın’ o’simlikler qaplamı « atlı miyneti boldı. 
D.N.Kashkarov ilimde 1-den bolıp parodalı haywanlardı rayonlastırıwdı ekologo-geografiyalıq 
tiykarda ju’rgiziwdi qoydı.
6.Bul da’wir XX a’sirdin’ 60-jıllarınan baslandı. Bul da’wirde biogeografiya o’z aldına 
ilim bolıp rawajlanadı. Ulıwma biogeografiyalıq nızamlıqlar du’ziledi, biogeografiya boyınsha 
original 
kitaplar 
shıg’adı. 
Ma’selen, 
A.G.Voronovtın’ 
«Biogeografiya» 
(1963), 
P.D.Yaroshenkonın’ «Ulıwma biogeografiya» (1975) h.t.b.
Ha’zirgi waqıtta Biogeografiya pa’ni barlıq biolog, ekolog ha’m geograf studentlerge 
oqıtıladı.