38
11-lektsiya.
Jer betinin’ tiykarg’ı biomlarına xarakteristika.
Jobacı:
1.Zonal, introzonal, ekstrozonal soobshestvolar.
2.Jer betinin’ tiykarg’ı biomlarına (Suwıq sho’listanlar, tundralar, tog’aylar, dalalar
h.t.b) xarakteristika.
Klimatlıq faktorlar na’tiyjesinde biomlardın’ zonallıq qa’siyetleri kelip shıqtı.
Zonalar
o’simlik ha’m haywanat qaplamı boyınsha ha’r qıylı. Olar regionallıq ayırmashılıqqa iye.
Zonal soobshestvolar birge introzonal ha’m ekstrozonal soobshestvolar bar.
Đ
ntrozonal
soobshestvolar dep-o’zinin’ zonasın hesh jerde du’zeytug’ın, ibraq bir neshe ha’m onnan da ko’p
zonalarda ushırawshı tu’rlerge aytıladı.
Đ
ri biotsenotikalıq kategoriyalar-o’simlik tipleri (otlaq,
batpaqlıq) barlıq zonalarda ushırasadı. Kishi kategoriyalardın’ tarqalıwı (mıs, formatsiya klasları)
bir neshe zonalar menen shegaralanadı. Ma’selen, sfagnumlı, papiruslı batpaqlıqlar h.b.
Ekstrozonal o’simlik ha’m haywanatlar belgili zona shegarasında (sırtında) zonal
soobshestvolardı du’zedi, biraq «o’zinin’» zonasınan shıg’ıp zonasız jag’daylarg’a da
iykemlesedi. Ma’selen, ayrıqsha zonanı du’ziwshi ken’ japıraqlı tog’aylar sho’lde suw
bo’limlerinde ushıraspay tegisliktegi da’rya janbawırlarında ushırasadı ha’m sho’l balkalarında
ushırasadı. Keyingisinde olar bayrachlı tog’aylardı du’zedi. endi jer sharındag’ı tiykarg’ı zonallıq
soobshesvolarg’a xarakteristika berip o’temiz.
1. Suwıq (polyar) sho’listanlar. O’simlikler tolıq qaplam du’zbeydi. Bul jerde qar boladı,
ku’shli samallar urıp turadı. O’simlikler to’selip o’sedi. (taslardın’ arasında.) O’simlikler a’sirese
quslar uya salg’an jrlerde («qus bazarları») ko’plew boladı. Quslardan punochka, laplend
podorojnigi, chistikler (lyurikler, tupikler), chaykalar, gaga, pingvinler, burgomistrler, kulikler,
rjankalar h.b.jasaydı. Pingvinler balaların muz yaki qar u’stine tuwadı. Su’t emiziwshilerden
lemminglerdin’ ayrım tu’rleri jasaydı, biraq olardın’ sanı u’lken emes. O’simliklerden lishaynik
ha’m moxlar, gu’llerden sinyuxa, mak h.b. jasaydı. Bul o’simliklerdin’ shan’lanıwında shmeller
ha’m eki qanatlılar qatnasadı. Awqatlıq baylanıs qısqa. Arktika sho’listanlıg’ında
fitomassalardın’ qorı 2,5-50 ts/ ga al jıllıq o’nim-10 ts/ga dan az. (Bazilevich ha’m Rodin
boyınsha, 1967).
2. Tundralar suwıq qatal jag’dayg’a iye. Vegetatsiyalıq da’wir qısqa 2-2,5 ay . Jawın-
shashın jılına 200-300 mm. Suwıq, ku’shli samal menen birge jerde qar jatadı. Ha’tte
jazda
tu’ngi temperatura 0
0
den to’men tu’sedi. Muz qala jazdın’ qa’legen ku’ninde boladı. Ko’p jıllıq
muzqala torflı topıraqta 40-50 sm arqa betlerinde 1 m teren’ge shekem baradı. Relefi tegis
bolmaydı. Tundrada ag’ashlar o’speydi. Lishaynik ha’m moxlar o’sedi. Lishaynikler ju’da’ kelte
boladı. Ma’selen, V.N.Andreeva mag’lıwmatına qarag’anda Kladoniyanın’ jıllıq o’simi 3,7-4,7
mm ge, tsetrariy -5,0-6,3 mm ge jetedi. Sonın’ ushın suwınlar bul jerde ba’rhama jayılıp ju’re
almaydı. Tundrada sfagnum moxı o’sedi. O’simlik du’nyası ju’da’ jarlı. Putashalardan keklik
sho’bi, kassiopeya,
brusnika, voronika (qısta japırag’ı jasıl); qısta japırag’ın taslawshı
putashalardan-chernika, karlik qayın’, karlik iva o’sedi.
Tundranı o’simlikler qaplamı boyınsha u’sh kishi zonag’a bo’lemiz: 1.
Arktikalıq. Bul
jerde putashalar ja’ma’a’ti joq, sfagnum moxı da o’speydi.
2. Tipik. Bul jerde putashalar,
lishaynikler ken’ tarqalg’an. 3.
Qubla Tundra Sfagnum torfları o’sedi. Tog’ay ja’ma’a’ti da’rya
alaplarında bar. Quslar qısta ushıp ketip, jazda ko’p boladı. U’yrekler, gazlar, quwlar, kulikler,
g’arg’alar, jasaydı. Su’t emiziwshilerden-jabayı arqa suwını, lemmingler polevkalar, pesetsler;
qısta qalıwshı
quslardan-tundra kekligi, polyar u’kisi h.b ushırasadı. Ko’pshilik omırtqalılar
migratsiya jasaydı. Suwınlar jazda ten’iz jag’asına baradı. Sebebi, bul jerdegi samallar
gnuslardın’ (sona, peshshe) topılıs jasaw ku’shin pa’seytedi. Qısta olar tundranın’ qubla
rayonlarına (qar az jerge) baradı. Keklikler suwınlar menen birge ju’rip awqat tabadı.
Kemiriwshiler suwıqtan saqlanıp jasaydı. Lemmingler jılına 40-50 kg o’simlik jeydi. (Ku’nine
39
o’zinin’ salmag’ınan 1,5 ese ko’p jeydi). B.A. Tixomorovtın’ ko’rsetiwinshe 1
ga maydanda
lemminglerdin’ uyalarının’ sanı 400 den 10000. g’a shekem baradı. Olardın’ massalıq ko’beyiwi
3 jılda 1 ret boladı. Olardı ha’r-qıylı haywanlar jeydi. Tundrada o’z-o’zinen ha’m samal
ja’rdeminde shan’lanıw ken’ tarqalg’an. Gu’lli o’simliklerden astragallar o’sedi. Fitomassa-
arktika tundrasında-50 ts/ga (sonın’ 35 ts/ga jer astında, 15 ts/ga jeru’sti): putalı tundrada-280-
500 ts/ga , al jıllıq birinshi o’nim-25-50 ts/ga.
Do'stlaringiz bilan baham: 
