Biogeografiya kk

Tapsırma ha’m sorawlar. 
1. Zonal, introzonal ha’m ekstrozonal soobshestvolar degen neW 
2. Tundra ha’m Taygada qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW 
3. Tog’ay, dala ha’m yarım sho’l zonasına xarakteristika berin’W 
4. Sho’l ha’m ıg’allı tropik tog’aylar zonasında qanday haywanlar jasaydıW 
 
12-lektsiya 
Jer u’sti organizmlerinin’ tik poyas boylap tarqalıwı. 
Jobası: 
1.Poyaslılıq, poyas arasındag’ı ha’m poyastan tısqarı ja’ma’a’tler. 
2.Ha’r-qıylı geografiyalıq ortalıqtag’ı tawlardın’ o’simlik ha’m haywanatlarının’ 
tirishiligi. 
 
Qurıklık biomı soobshestvalardın’ tik jaylasıwısız tolıq bolmaydı. Tawlardın’ o’simlik 
ha’m haywanatlar qaplamı tawdın’ eteginen baslap, onın’ usha basına shekem tarqalıp 
poyaslardın’ almasıwı menen xarakterlenip turadı. Tegisliklerde o’simlik ha’m haywanlardın’ 
jıllı oblasttan suwıq oblastqa orın almasıwın zona dep atasaq, tawlarda analogiyalıq polosalar 
poyaslar dep ataladı, bul arasında «vertikal poyaslılıq» dep ataladı. 
K.V.Stanyukovichtin’ ko’rsetiwinshe: «o’simlik poyası» degende-bir tip yamasa izbe-iz 
keliwshi (nızamlı) bir neshe o’simlik tiplerinin’ tawlardag’ı ken’ ha’m bir tekli gorizontal 
polosalardı tu’sinemiz. 
Ken’islik zonaları ha’m biyiklik poyasları soobshestvoları arasında printsipiallıq 
ayırmashılıqlar boladı: -ken’islik zonaları eni-100 legen km menen o’lshenedi, al biyiklik 
poyasının’ eni-100 legen m, arasında km menen o’lshenedi. 

---

41 
Ken’islik zonalıg’ı ha’m biyiklik poyaslılıqtın’ qa’siyetin anıqlawshı faktorlar ha’r qıylı 
boladı. Zonalıq ha’m tik poyaslar ushın ulıwmalıq belgiler temperaturalıq rejim ha’m ıg’allıq 
esaplanadı, biraq tik poyaslarda joqarılag’an sayın atmosferalıq basım ha’m kislorodtın’ partsial 
basımı to’menlep bara beredi, al ken’islik zonaları ushın-fotoperiodizm xarakterli. 
Tegislikte zonal soobshestvolardan basqa ekstrozonal ha’m introzonal soobshestvolar bar. 
Tap usınday tawlada da poyastan tısqarı ha’m poyaslar arasıedag’ı soobshestvolar du’zilgen. 
Belgili bir poyastan joqarı yamasa to’men jaylasıp, qanday da bir poyaslar jag’dayları menen 
baylanısqan ha’m qolaylı jag’daylarg’a iye organizmler poyastan tısqarı soobshestvolar dep 
ataladı. Ma’selen, tawdag’ı tog’ay poyasındag’ı dala uchastkaları h.t.b. 
Tawdın’ hesh bir jerinde «o’zinin’” poyasın du’zbewshi, al bir neshe yamasa ko’plegen 
poyaslarda ushırıwshı soobshestvolar poyaslar arasındag’ı soobshestvolar dep ataladı. 
Ma’selen, jıra soobshestvoları, taw da’ryaları jag’alarındag’ı soobshestvolar h.t.b. Bular sol 
jaylasqan poyastın’ ayırım beligilerine iye bolıp, ha’m o’zinin’ poyaslar arasındag’ı xarakterin 
saqlaydı.
Tawlarda ha’r-qıylı soobshesvolardın’ tarqalıwında taw parodalarının’ xarakteri u’lken 
orındı iyeleydi: Ma’selen, izvestnyaklerdin’, granitlerdin’ o’simlikleri birden ayrıladı (keskin). 
Soobshestvolardın’ tarqalıwı ja’ne tik jarlıq da’rejesi ha’m janbawırlar ekspozitsiyası menen 
anıqlanadı. Qa’de boyınsha arqa yarım sharda qubla janbawır soobshestvoları jıllılıqtı ha’m 
qurg’aqlıqtı su’ygish keledi, al suwıqqa shıdamlı ha’m ıg’allıqtı su’yiwshiler-bular arqa janbawır 
soobshestvolar espalanadı. Qubla yarım sharda soobshestvolardın’ tarqalıwı qarama-qarsı 
jag’dayda. Batıs ha’m shıg’ıs janbawırlardın’ mezoklimatı u’stem etiwshi samallardın’ 
tsirkulyatsiyası menen baylanıslı boladı. 
Ko’pshilik tawlı ellerde poyaslardın’ orın almasıwı (inversiya) ha’m to’men tu’siwi 
bayqaladı. Poyaslardın’ inversiyası suwıq hawa massalarının’ to’men qaray ıg’ısıwı menen 
baylanıslı boladı. Ma’selen, Sayan janbawırlarında irgejeyli qayın’lar-erniklerdin’ rawajlanıwı 
tek gu’n’girt iyne japıraqlı tog’ay poyasının’ u’stinde emes, al bul tog’aylardın’ astında da o’sedi. 
Bunday inversiyalar Arqa Ural, Qubla Altay, Pribaykale h.b. ushırasadı. 
Ig’allı klimatlı ellerdin’ tawlarında ha’r-qıylı ekspozitsiya janbawırların tek bir biomlı 
poyas xarakterleydi (Alptegi bukler yamasa shırshalar poyası, Shıg’ıs Sibirdegi daur listvennitsa 
poyası). Qurg’aq yamasa ortasha ıg’allı klimatlı ellerdin’ tawlarında poyaslardın’ ha’r-qıylılıg’ı 
baqlanadı. Ma’selen, Zailiya Alatawdın’ alp poyasında alp otlag’ı ha’m alp sahrası ha’m arshalar 
ja’ne ivalar ja’ma’a’ti bar. Tyan-Shan taw dizbeklerinin’ arqa janbawırlarında shırshalar tog’ayı 
rawajlang’an, al qubla janbawırında bolsa sol biyiklikte-sahranı (dalalıqtı) ushıratamız. 
Ha’r-qıylı kontinentlerdegi yamasa bir-birinen bo’lek regiondag’ı bir tipli poyaslardın’ 
floristikalıq qa’siyetleri ha’r-qıylı bolıp keledi, biraq olar jaylasqan jerdin’ tirishilik formalarının’ 
jıynag’ı uqsas boladı. 
Poyaslardın’ biyiklik shegarası arasındag’ı aralıqlar ha’r-qıylı boladı. Olar: a) vertikal 
tirishilik etiwdin’ klimatlıq jag’daylardın’ almasıw tezligine. b) poyastın’ tiykarg’ı ja’ma’a’tin 
du’ziwshi, u’stemlik etiwshi o’simlik tu’rlerinin’ ekologiyalıq amplituda terbelisine g’a’rezli 
boladı. Poyaslar shegarasında a’dette anaw yaki mınaw da’rejede kontinuallıq payda boladı. 
Ma’selen, biyik tawlarda tog’aysız, o’simliklerden keyin birinshi ayırım bo’lek-bo’lek ag’ashlar 
payda boladı, son’ olardın’ tıg’ızlıg’ı u’lkeyedi, en’ keyninde olar tıg’ız tog’ay ja’ma’a’tine 
aylanadı. 
Taw ha’m ıg’allı tropik tog’ay tegisliklerdin’ tirishilik formalarının’ jıynag’ı ju’da’ uqsas 
boladı. Ku’ndiz joqarı temperatura topıraqtın’ qattı qızıwına alıp keledi. Sonın’ ushın topıraq 
temperaturası hawa temperaturasınan joqarı boladı, tu’nde birden tu’sip ketedi. Sonlıqtan biyik 
tawlarda gu’belekler ku’ndizgi formag’a iye boladı. Topıraqtın’ joqarı temperaturalıg’ı qon’ız 
ha’m o’rmekshilerdin’ tawdın’ joqarı betine qaray ha’tte ma’n’gi muzlıq (qarlı) jerlerge ketiwine 
ma’jbu’rleydi. Ku’shli samallar haywanlardın’ ju’riwine-ushıwına tosqınlıq jasaydı. Olar 
samallardan jasırınadı. Biyik tawlardın’ tirishilik jag’dayları pessimal boladı. tu’rlerdin’ ta’biyat 

---

42 
ta’repinen qatan’ tan’lawı ju’redi, sonlıqtan bul regionlardın’ haywanlarının’ tu’rlik sostavı bir 
qıylı boladı. 
Bizler tawlarda ken’ poyaslı tarqalıwg’a, ko’pshilik biyiklik poyaslarg’a iye bolg’an ha’m 
qısqa poyaslı, belgili bir poyasqa iye bolg’an tu’rlerdi ushıratamız. Biyik tawlardın’ wa’killeri 
keyingi tipke kiredi. Birinshi tiptin’ wa’killeri evribiont yamasa evrifag bolıwı mu’mkin 
(polevkalar, ko’pshilik quslar) yamasa ha’r-qıylı waqıtta pisiwshi o’simlik tuqımların jewshi 
tu’rler bolıwı mu’mkin (bular evrifag emes) Ma’selen, Kolibri qusı bir poyastan 2-shi poyasqa 
o’tip gu’llerdi jeydi. 
Omırtqasızlardan muz bu’rgeleri qısqa poyaslı tarqalıwg’a iye. Olar iyne japıraqlı 
tereklerdin’ jerge u’sken shan’lıqları menen awqatlanadı. Biyik tawlıqlar ushın ha’r-qıylı 
tuyaqlılar-taw-qoshqarı, eshkileri, Qubla Amerikada-suwın tu’rleri, o’rkeshsiz tu’yeler xarakterli. 
Biyik tawlardın’ faunasının’ jarlılıg’ı to’mendegi mısaldan belgili boladı
:
Tirolda (Avstriya) 
oypatlıqlarda jasawshı 240 tu’rli mollyuskalardın’ alp poyasında 80 tu’ri, qarlı nival poyasında 8 
tu’ri jasaydı. 
Đ
yne japıraqlı tog’aylarda jasawshı 97 tu’rli gu’beleklerdin’ Shveytsariyadag’ı Alp 
tawının’ biyik putalı ha’m alp otlaqlı poyasında 27 tu’ri, al subnival poyasında tek 8 tu’ri jasaydı. 
Quslardan (qısqa poyaslı tarqalıwg’a iye) Kavkaz, Orta ha’m Oraylıq Aziyadag’ı tawlardın’ 
indeykaları (ularlar) kiredi. Biyik tawlarda haywanlarda qısqı uyqıg’a h.b. larg’a instinkt 
rawajlanadı. 
Taw o’simlik ha’m haywanlar qaplamın u’yreniw 1-ret Alp tawında baslandı ha’m tez o’tti. 
Usıg’an baylanıslı biyiklik poyası haqqında terminler (subalpli, alpli) payda boldı. keyin bul 
barlıq tawlıqlarda qollanıla basladı. Son’ K.V. Stanyukovich poyas tipleri haqqında tu’sinik 
jarattı. Poyas tiplerinin’ bo’liniwi 1-shi gezekte o’simlikler ha’m haywanatlar xarakteri 
boyınsha, klimat jag’dayı ha’m landshaftlı-xojalıq, landshaftlı-geomorfologiyalıq qa’siyetine 
baylanıslı. Sonın’ menen birge ıg’allıq jag’dayları uqsas, biraq temperaturalıq rejimi boyınsha 
ayrılatug’ın poyaslardı bo’lip qarasaq boladı. 
K.Troll Arktikadan Antarktikag’a shekemgi taw poyas tiplerinin’ o’zgerisinin’ vertikal 
profilin du’zip shıqtı. Onın’ pikirinshe, bul sxema ıg’allı klimatlı oblastlardın’ biyiklik 
poyaslarının’ qa’siyetlerin ko’rsetedi.
Jer 
sharındag’ı 
ha’r-qıylı 
zonalardın’ 
poyaslar 
tiplerinin’ 
ha’r-qıylılıg’ının’ 
(ayırmashılıg’ının’) sebepleri 1-gezekte ha’r qıylı ken’liktegi tawlardın’ ha’r qıylı biyikliktegi 
klimatlıq ayrıqshalıg’ına baylanıslı. 
Arqa yarım shardın’ ortasha poyasının’ Arktikadag’ı biyik tawlıqlardın’ uqsaslıg’ı-bul 
vegetatsiyalıq da’wirdin’ qısqalıg’ında ko’rinedi. Qubla yarım shar ortasha poyastın’ tawlı 
sistemalarının’ poyaslılıg’ı tropikalıq arqa yarım shar menen uqsas boladı. Bul qubla yarım shar 
tawlarda hawanın’ ıg’allıg’ı arqag’a qarag’anda joqarı bolıwına baylanıslı. Qubla Amerikalı And 
tawlarında ha’tteki subarktikalıq ha’m tropikalıq regionlardın’ o’simlikleri arasında 
fizionomiyalıq ha’m floristikalıq uqsaslıq baqlanadı. Qurg’aq regionlarda bul nızamlıqlar biraz 
o’zgeredi. Sho’listanda hawanın’ ıg’allıg’ı joqarılag’annan keyin biraz joqarılaydı, poyaslıq a’zzi 
ha’m tek temperaturalıq rejim menen anıqlanadı. 
Ha’r-qıylı ellerdegi qalg’an tik poyas tip qa’siyetleri menen tanısıp o’teyik. Evraziyanın’ 
arqa tayga kishi zonaları ushın to’mendegi poyaslardın’ almasıwı xarakterli: 1) Tog’aylı poyas, 
Xibindegi shırshalı-qarag’ay-qayın’lı, Chukotkadag’ı japıraqlı-qayın’lı poyas
;
2) Xibindegi 
qıysıq tog’aylı qayın’lar ha’m Chukotkadag’ı taslı qayın’lar poyası; 3) qayın’ erniklerinin’ 
yamasa kedr stlanikler poyası
;
4) Tawlı tundra poyası
;
5) taslı sho’listanlar poyası. 
Poyaslılıqtın’ jaqın tipi qubla taygada da baqlanadı, ma’selen: Orta Uralda iyne japıraqlı 
tog’aylar, qayın’lı tog’aylar, subalpli otlaqlar ha’m stlanikler tundralar ha’m alpli otlaqlar.