Biogeografiya kk

3. Tog’aylı tundra. Bunı botanik geograflar a’dette o’tkinshi polosa ha’m tundrag’a 
kirgizedi. Biraq bul ayrıqsha zona bolıp, onın’ biotsenozları tundradan da, tog’aylardan da 
ayırılıp turadı. Tog’aylar siyrek jaylasadı. Quslardan varakushkalar putalarg’a uya saladı. Qayın’, 
shırsha, listvennitsa o’sedi. 
4. Ortasha poyastın’ iyne japıraqlı tog’ayları. Bul gu’ngirt iyne japıraqlı-shırsha, pixta, 
sibir kedr qarag’ayı ha’m ashıq iyne japıraqlı-listvennitsa, sonday-aq qarag’ay tog’aylardan 
du’zilgen. Bul zonada en’ jıllı ayda temperatura+10+19, en’ suwıq-9-52 boladı. Sho’p ha’m 
putalar siyrek. 
Gungirt iyne japıraqlı taygada pada bolıp jasawshı jer u’sti haywanları az. Shoshqalar, 
suwınlar ha’m qasqırlar ushırasadı. Jırtqısh quslardan qırg’ıy bar. Tiyinlar, qaraqulaq, los, qon’ır 
ayıw jasaydı. 
Tayga to’mendegishe bo’linedi: 1. Arqa tayga. Bul jerde lishaynikli shırshalar o’sedi. 2. 
Oraylıq. Jasıl moshnikler o’sedi. 3. Qubla. Bul jerden ken’ japıraqlar payda bola baslaydı, sho’p 
o’simlikleri ko’p boladı. Jer astı o’simlik biomassası jer u’sti o’simlik biomassasının’ 1/3-1/4 in 
quraydı. Birinshi o’nim-30-50 ts/ga boladı. 
5. Ortasha poyastın’ ken’ japıraqlı tog’ayları. 
Đ
yne japıraqlı tog’ayg’a qarag’anda 
jumsaq klimatqa iye, ja’ne bir ayırmashılıg’ı qısta japırag’ın taslaydı. Bularg’a buk, emen, klen; 
putalardan leshina, qasqır qabıg’ı o’sedi. Tog’ay astında jumsaq qatlam topıraqtı suwıqtan 
saqlaydı. Bul tog’aylarda ba’ha’rgi efemeroydlar payda boladı (vetrenitsa, gaz, pıyazı h.b). 
Topıraq faunası bay boladı. Krotlar jawın qurtı menen awqatlanadı. Mox qatlamı a’zzi 
rawajlang’an. Tuqım jewshiler ko’p: tıshqanlar, terekke o’rmelewshiler de ko’p (son). 
Ken’ japıraqlı tog’aylar bir tegis polosanı du’zbeydi. Olar Evropada lipa tog’ay atawların 
(Kuznets, Alataw taw aldı), Uzaq Shıg’ısta ken’ territoriyanı iyeleydi, Arqa Amerikanın’ 
shıg’ısında da ken’ orıng’a iye. 
Evropanın’ batısında kashtan ha’m tog’ay buki u’stemlik etedt. Arqa Amerikanın’ arqa-
shıg’ıs bo’liminde Amerika buki ha’m qant klenı o’sedi, tyulpan ag’ashı lianlar da o’sedi. Uzaq 
Shıg’ısta dub, g’oza, klen, sonday-aq, Evropada joq maakiya, eleuterokokk,araliya, jimolost, 
siren, rododendron h.b epifitler o’sedi. 
Ken’ japıraqlı tog’aylardın’ biomassası L.E. Rodin ha’m N.
Đ
. Bazilevich boyınsha 3700-
4000 ts/ga, al P.P.Vtorov ha’m N.N. Drozdov boyınsha 4000-5000 ts/ga. Birinshi o’nim 90-100-
200 ts/ga. 
6. Tog’aylı-dala zonası. Tog’ay ha’m dala arasındag’ı aralıq polosa esaplanadı, biraq 
o’zinin’ ayrıqshalıg’ına iye. Az g’ana tog’aylar (kolkolar) evropa bo’liminde osinalar, al Batıs 
Sibirde-qayın’lar dala sho’pleri ha’m putalar menen qaplang’an. Kolkalar qara g’arg’alarg’a uya 
boladı. Lashın, a’tsho’k ha’m basqa jasaydı. 
7. Dala (sahra) zonası. Evraziyada-dala, Arqa Amerikada-preriya, Qubla Amerikada-
pampas, Jan’a Zelandiyada-tussoklar dep ataladı. Ortasha poyastın’ bul ken’isligi kserofil 
o’simliklerge bay. Jazı qurg’aq boladı. “a’lleler o’sedi. Qubla yarım sharda bunı tussoklar dep 
ataydı. Olar biyik, japırag’ı g’a’llege qarag’anda qattı boladı. Dala ushın bir jıllıq efemeroidlar da 
xarakterli. 
Dala 
zonasında 
putalar spireya, karaganlar, dala shiyeleri, badamları, 
mojjevilniklerdin’ ayırım tu’rleri jasaydı. Topıraq u’stinde kserofil moxlar, lishaynikler, nostok 
tuwısına kiriwshi ko’k-jasıl vodorosller jasaydı. Dala ushın ko’p sanlı aspektlerdin’ almasıwı 
xarakterli. Tuyaqlılar, kemiriwshiler, quslardan-torg’aylar jasaydı, kesirtke ha’m jılanlar jasaydı. 
Qubla Amerikanın’ pampasları perlovnik, kovıl (selew), tarı paspalum tu’rinde ushırasadı. Jan’a 
Zelandiyada g’a’lle o’simlikleri (tussoklar) myatlik, ovsyanitsa tu’rinde ushırasadı. 

---

40