"Biofizikadan amaliy mashg’ulotlar" o’quv qo’llanmasi umumiy biofizika kursining fizikа-kimyo va elektrobiologiya bo’limlariga taаlluqli amaliy mashg’ulotlarning nazariy va amaliy masalalarni o’z ichiga oladi

18-rasm. Fosfotidilxolin (Letsitin) molekulasining strukturasi. 
Hujayraning faoliyati ko`pincha hujayra membranasining barqarorligiga va tashqi sharoit 
o`zgarishining chidamliligi bilan aniqlanadi, mabodo, membrana butunligi buzilsa, hujayra 
o`limining nekroz (yoki apoptoz) mexanizmiga olib keladi. Jumladan, gemolitik holat va 
mikroaylanishlardagi buzilishlarning sababi bo`lib, tomirlar oqimidagi eritrotsitlarning plazmatik 
membranasidagi yemirilish va barqarorlikning buzilishlaridan kelib chiqadi. Muhitning 
osmomolyar o`zgarishi, membrana orqali hujayra kation va anionlar va erituvchi oqimi bilan 
bog`langan, (jumladan, eritrotsitning) hujayra hajmini o`zgarishini boshqaruvchilarini 
indusirlaydi. Membrana o`tkazuvchanligining o`ziga xos o`zgarishi hujayra osmolitlar oqimi 
boshqarilishi bilan bog`liq va hujayra hajmini boshqarilishida ishtirok etadi.
Gipoosmotik muhitga joylashtirilgan eritrotsit harorat va membrananing cho`zilish tezligiga 
qaramasdan yoki bog`liq bo`lmagan holda 150 mkm
3
kritik hajmda lizislanadi. Qayd etish 
lozimki, gemoliz tezligi - membrananing fosfolipid va oqsillar tarkibiga, lipidli qo`shqatlam va 
membrana oqsillarining o`zaro ta`siriga, osmolitlarning hujayra ichidan o`tish tezligiga hamda 
membrana yuzasi maydonining hujayra hajmi nisbatiga bog`liq.

---

53 
Laboratoriya ishining maqsadi
- gipoosmotik muhitdagi eritrotsitlar yemirilish jarayonini 
o`rganish, eritrotsitlarning kritik gemolitik hajmini aniqlash va eritrotsitlar yuzasi membrana 
maydonini hisoblash. 
Ishning borishi: 
1) Fiziologik (izotonik) NaCl - 0.15M NaCl (1l) eritmasini tayyorlash; 
2) 0.15M NaCl eritmasida sog`lom donor qonini yuvamiz, 5 daqiqa 3000 ob/min. qonning 
shaklli elementlari va plazma tarkibidagi oqsil qatlamini yo`qotish uchun sentrifugirlaymiz va 
sog`lom donor eritrotsitlarini ajratamiz.
3) 10% li gematokrit bilan 0.15M NaCl da eritrotsitlarning suspenziyasini tayyorlaymiz 
(gemotokrit - qonda yoki suspenziyada eritrotsitlarning egallagan hajmi). 
4) Osmolyar o`zgaruvchan NaCL eritmalari seriyalarini tayyorlaymiz: 
0, 0.06 M, 0.08 M, 0.09 M, 0.10 M, 0.15 M.
5) 2 ml NaCl turlicha osmolyar eritmalariga 50 mkl eritrotsitlarning suspenziyasini qo`shamiz va 
ehtiyotlik bilan aralashtiramiz. 
6) 10 daqiqa davomida turlicha osmolyar muhitdagi inkubatsiyalangan eritrotsitlar 
suspenziyasini 700 nm to`lqin uzunligida suspenziyaning optik zichlik kattaligi o`lchanadi. D
700
kattaligi eritrotsitlar suspenziyasining yorug`lik tarqalish intensivligiga proporsional, ya`ni, o`z 
navbatida, butun hujayralarning soni aniqlanadi. Shunday qilib, D
700
kattaligi eritrotsitlarning 
gemoliz darajasiga bog`liq. 
7) Eritrotsitlar suspenziyasi NaCL konsentratsiyasiga D
700
optik zichlik kattaligi bog`liqlik 
grafigini chizamiz. (C
50
) eritrotsitlarning 50% gemoliziga mos keluvchi NaCL konsentratsiyasi 
qiymatini aniqlaymiz. 
8) Kritik gemolitik hajmni hisoblaymiz (ya`ni, hujayra buzilishining oshish hajmi) 
V*= V
nofaol
+V
faol
∙ С
изооsм. 
/ С
50 
Ma`lumki, hujayra bo`rtishining maksimal hajmi (kritik gemolitik hajm) V
faol
muhitning 
osmolyarligiga va V
nofaol
hajmning osmotik nofaol bog`liq V* hajmning faol osmotik 
yig`indisini ifodalaydi.
V
faol
+ V
nofaol
= V
0
; 
Ma`lumki, eritrotsitlar uchun V
0
= 9.8 *10
10
nm
3 
Osmotik faol hajm V
faol
hujayraning 70% tashkil etadi (izoosmos muhitda) va muhitning 
osmolyarligiga bog`liq bo`ladi. 
9) Izoosmotik muhit uchun hisoblaymiz 
V
faol
= 0.7 * 9.8 *10
10
nm
3 
V
nofaol
=0.3 * 9.8 *10
10
nm
3 
10) Kritik gemolitik hajmni V* aniqlab, bo`rtgan hujayra = maksimal radiusini hisoblaymiz
V*=4/3 π r
3 
r = 
3
√3 π V*/4 π 
11) Hujayra yuzasi maydonini aniqlaymiz 
S = π r
2
.