Bilimlendiriw ministrligi

2.2 Kelbetliktiń túrkiy tilles tillerde jasalıwı ózgeshelikleri

Kópshilik kelbetlik sózler mánilik jaqtan bir-birinejaqın bolıp keledi, lekin olardıń biri ekinshisinen qanday da ózgesheligi menen parıq qıladı. Mısalı: kúshli, mıqlı, qarıwlı, ǵayratlı degen kelbetlik sózler mánilik jaqtan bir-birine jaqın, biraq sóylewde biriniń ornına ekinshisi barlıq waqıtta qollanıla bermeydi. Kúshli jigit, mıqlı jigit, qarıwlı jigit, ǵayratlı jigit degen sóz dizbeklerinde olar jigit sózi menen baylanısadı, al xojalıq sózi menen biri baylanıssa, ekinshisi qansha mániles bolǵanı menen anıqlawshı kelbetlik sóz retinde qollanıla almaydı: kúshli xojalıq (qarıwlı xojalıq, ǵayratlı xojalıq emes).

Sonlıqtan, olardı da orınlı qollana biliw kerek. Sırtqı forması ha’r túrli, biraq ma’nisi bir-birine jaqın kelbetliklerdi sinonim kelbetlikler deymiz. Mısalı: Ta’rtipli — a’depli, kórgenli, iybeli, ikramlı, da’mli —mazalı, tatlı, shiyrin.

Endi ózbek tilinde bolsa kelbetlik tómendegishe jasaladı yaǵnıy ózbek tili ilimiy miynetinde tómendegishe berilgen:

«Boshqa so'z turkumlari singari sifatlar ham asosan morfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi. Morfologik usul bilan sifat yasash eng sermahsul usuldir. So'z o'zak, negiziga maxsus sifat yasovchi qo'shimchalar qo'shish orqali yangi sifatlar yasalishi morfologik usul bilan sifat yasalishi deyiladi. O'zbek tilida sifat yasovchi qo'shimchalar boshqa turkumlardan farqli ravishda o'zakdan oldin va o'zakdan keyin qo'shilgan holda ham sifat yasaydi. O'zakdan oldin qo'shilib sifat yasovchi qo'shimchalar tojik tilining ta'siri natijasida yuzaga kelgan.O'zakdan oldin qo'shilib sifat yasovchi qo'shimchalar: 1. -ser. Ot turkumidagi so'zlarga qo'shilib negiz orqali ifbdalangan predmetning ko'pligini ortiqligini bildiruvchi sifat yasaydi: sersuv, serdaromad, sergap kabi. 2-be: Otlarga qo'shilib negiz orqali ifodalangan predmetgaega emaslikni bildiruvchi sifat yasaydi: beor, benomus, betayin,bebaxt.

3-ba: Otlarga qo'shilib negiz orqali ifodalangan predmetningortiq ekanligini bildiruvchi sifat yasaydi: badavlat, basavlat,baquvvat.

4-no: Ot va sifat o'zaklarga qo'shilib, negiz orqaliifodalangan predmetning yo'qligini, mavjud emasliginibildiruvchi sifat yasaydi: nohaq, noinsof, noloyiq, noqulaykabi.

5. -bad: Ot negizlarga qo'shilib. salbiy belgi bildiruvchi sifatyasaydi: badbashara, badxulq. O'zakdan keyin qo'shilib sifatyasovchi qo'shimchalar:

6-li qo'shimchasi. O'zbek tilidagf sifat yasovchi eng mahsuldorqo'shimcha bo'lib, asosan ot, qisman sifatdosh va ravishdoshlargaqo'shilib sifat yasaydi.

1. 
   o'zakdan anglashilgan ma'noda ega ekanlikni ifodalovchisifat yasaydi: aqlli yigit, mevali bog', bilimli talaba.
   
2. 
   -r(-ar) qo'shimchali sifatdosh shakliga qo'shilib. undananglashilgan belgiga ega ekanligini ifodalovchi sifat yasaydi:tushunarli kitob, qiziqarli suhbat.
   
3. 
   -sh (-ish) qo'shimchali ravishdoshga qo'shilib o'zakdananglashilgan ish-harakatga ega ekanlikni bildiruvchi sifat yasaydi:borishli, kelishli o'qimishli kabi.
   

4-siz: ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmetga ega emaslik ma'nosidagi sifatlar yasaydi: suvsiz, ishsiz,mazasiz, kuchsiz kabi.

5-chan: ot, harakat norni va ravishdoshlarga qo'shilib, negizorqali ifodalangan ma'noning ortiqligini bildiruvchi, sifatlar yasaydi:qiziquvchan, talabchan.

Quyidagi qo'shimchalar o'zakdan keyin qo'shilib nisbiy sifat yasovchi qo'shimchalardir.

1. 
   -iy (-biy): ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmetga aloqadorlik ma'nosidagi sifatlar yasaydi: ilmiy, tarixiy,oilaviy, tashkiliy.
   
2.