Bilimlendiriw ministrligi

I.Kelbetlik haqqında ulıwma túsinik

Kelbetlik termini latınsha adjektivum (adjici – qosaman, tutastıraman) termini menen sáykes keledi. Kelbetlik sózler – qásiyeti, sapanı bildiretuǵın sóz shaqabı. Al qásiyet, sapa zatlarda boladı. Sonlıqtan kelbetlik sózlerdiń grammatikalıq mánisleri atlıq sózler menen baylanısqanda anıq kórinedi. Kelbetlik ózleri baylanısatuǵın atlıq sózlersiz jumsalsa, zatlardıń atamasına – atlıqlarǵa usaydı. Mısalı: ǵarrı-ǵarrı kisi, jas-jas jigit, úlken-úlken jay. Bir jaǵınan kelbetlik sózler atlıqlardan pútkilley ayrılıp tursa (atlıq sıyaqlı zatlardıń ózlerin emes, qásiyetin bildirse) , ekinshi jaǵınan kelbetlikler emin-erkin atlıq ornında jumsala aladı. Sońǵı jaǵdayda atlıq qanday grammatikalıq qásiyetlerge iye bolsa, kelbetlik te dál sonday qásiyetlerge iye boladı. Mısalı: «Jaqsınıń jatı bolmas» degen gáp penen «Jaqsı adamnıń jat minezi bolmas» degen gáplerdegi «jaqsı», «jat» kelbetlik sózlerin salıstırıń. Aldıńǵı gápte dál atlıq sıyaqlı grammatikalıq máni bildirip tur. Sońǵı gápte bolsa, konkret hám abstrakt zatlardıń (adam, minez) qásiyetin bildirip, naǵız kelbetlik funktsiyasın atqarıp tur. Sóz shaqaplarınıń ishinde kelbetlik penen atlıq sózler júdá jaqın kategoriyalar ekenin tómendegi mısallardan da kóriwge boladı. Is, ayır, baqan sıyaqlı sózlerdiń kelbetlikten ayırması olar zattıń atamasın bildirip turıptı. Olar sózlerdiń kelbetlik sıyaqlı máni bildiriwi atlıq sóz benen dizbeklesiwinde kórinedi: ıs jıńǵıl, ayır torańǵıl, baqan aǵash. Sonday-aq qamıs qora, sheńgel qora, paxsa jay, shópker jay usaǵan sóz dizbekleriniń aldıńǵı komponentleri atlıq sózler bola tura kelbetlik sıyaqlı (sapa) máni bildiredi. Bunday atlıq penen kelbetlik arasında ótlesiwdiń bolıwı olar ortasındaǵı ayırmashılıqtıń az dárejede ekenin, olar usas sóz shaqapları ekenin kórsetedi. Sonıń menen birge kelbetlik sózler tek ózlerine tán bolǵan ayrıqsha grammatikalıq kategoriyalarına da iye boladı. Buǵan sapa kelbetlikleriniń dáreje kategoriyasın kórsetiwge boladı (úlken, úlkenirek, úp-úlken). Kelbetliktiń tiykarǵı sintaksislik xızmeti – gápte olardıń anıqlawısh yamasa bayanlawısh bolıp keliwi. Sóz dizbekleriniń qurılısında kelbetlik sózler mudamı atlıqqa baǵınıp keledi. Al kelbetlikti yamasa onnan da basqa bir sóz shaqabına kiretuǵın sózlerdi baǵındıra almaydı. Mısalı: Qalada úlken sulıw jaylar kóplep salınbaqta. Bul gápte «úlken» hám «sulıw» sózleri óz ara teńdey qatnasta turıp, hár qaysısı bólek-bólek jaǵdayda «jaylar» sózine baǵınadı.

Hesh qanday sóz jasawshı qosımtasız túbir halatında turıp predmetlerdiń hár qıylıq sapalıq belgilerin bildiretuǵın kelbetliklerge sapalıq kelbetlikler deymiz. Klassik shayırlardıń tilinde sapalıq kelbetlikler tómendegi mánilerdi ańlatıp keledi:

1. Zattıń, adamnıń túrin, reńin ańlatadı:

Qara kóz, qıpsha bel qız bilen jawan,

Kóren bolur aq yúzińniń qurbanı.

2. Zattıń dámin bildiredi:

Lam-lábiń shıyrın sheker men baǵ ara búlbúlleriń.

3. Zattıń kólemine, sırtqı kórinisine, salmaǵına baylanıslı mánilerdi bildiredi:

Qıya baqıp tursam názik belińe. Tuwrı joldan bas ketse de qaytpaǵan.

4. Tazalıq-pataslıqtı bildiretuǵın kelbetlikler:

Taza gúlistanım, máhi ánwarim.

5. Hár qıylı hal-jaǵdayǵa, minez-qulıqqa, kúsh-quwatqa baylanıslı belgilerdi bildiredi:

Márt yigitniń mudam halı táń bolur.

Qatnasıq kelbetlikler atawısh hám feyil sózlerge kelbetlik jasawshı

affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jasalıp, zattıń túr-túsin, kelbetin, kólemin hám

taǵı basqa zatlarǵa qatnasın bildiredi: Sharapatlı jazǵa megzer. Qalpaǵı

qazanday ellerim bardı. Boylı, sınlı, nazlı nigar yar kerek.

Adamnıń shıqqan ornına baylanıslı belgini bildiretuǵın kelbetlikler: Bozatawlı gúlbináfsha nazálim. Ájiniyaz dóretpeleri tilinde arab-parsı tillerinen ózlestirilgen házirgi ádebiy tilde jumsalmaytúǵın kelbetlik sózler ushırasadı: Kiygen kiyimleri misli zaǵpiran.

Astıǵa tósener máshhediy palas.

Miyana kád sújik tilli, nur yuzli.