Bilimlendiriw ministrligi

Angliya júz jıllıq urıslar dáwırinde. Júz jıllıq urıslar Angliya

ekonomikasına da úlken zıyan keltirdi. Korol Richard II mámlekette 1377-

jılı mámlekette qosımsha jan salıǵın engizedi. 1380-jılı jan bası salıǵı 3

esege asırıladı. Salıqtı jıynawdaǵı xızmet wazıypasın buzıwlar hám

nahaqlıqlar Angliyada xalıq kóterilisi baslanıwına sebep boldı. Kámbaǵal

ruwxanıy hám monaxlardan xalıq oratorları jetisip shıǵadı. Xalıq arasında

úlken abırayǵa erisken Jon Boll óz sózlerinde «Adam Ata jer súrip, Hawa

Ene urshıq iyirgende kim dvoryan bolǵan!» dep aytqan kekli sózleri

awıllarda teztez tákirarlanıp turǵan. Jon Boll hámme adam teń, jer bolsa

oǵan islew beretuǵın adamǵa tiyisli ekenligin usınıń menen dálilleytuǵın

edi. Ol arxiepiskop buyrıǵı menen qamaqqa alınadı. Uot Tayler kóterilisi.

Kóterilis 1381-jıldıń may ayında salıq jıynawshılardıń ádepsizliginen

baslanıp, tez arada Angliyanıń úlken bólegin óz ishine aladı. Kóterilisshiler

tárepinen azat etilgen Jon Boll olardıń basshılarınan birine aylanadı.

Diyqanlardan ibarat kóterilisshiler temirshi usta Uot Tayler basshılıǵında

paytaxtqa jol aladı. Londonlılar kóterilisshilerge qala dárwazaların ashıp

beredi. Korol tóreleri, belgili hámeldarlardıń úylerine ot qoyıladı. Ayıpker

dep tabılǵan hámeldarlar óltirile baslaydı. Jas korol Richard II

kóterilisshiler menen sóylesiwler baslawǵa májbúr boladı. Ushırasıwda

qabıl etilgen «Mayl End» baǵdarlamasına muwapıq: diyqanlardin’

g’a’rezligin biykar etiw, erkin sawdaǵa ruqsat beriw, jer salıǵın

kemeyttiriwge ırazılıq beriledi. Korol menen ushırasıwdan keyin

kóterilisshilerdiń ózine toq bólegi ú yle rine ta rqaladı. Biraq

kóterilisshilerdiń kámbaǵal bólegi buǵan qanaatlanbay Londonda qaladı

hám korol menen jáne ushırasıw ushın Smitfildke baradı. Qayta islep

shıǵarılǵan baǵdarlamada feodallar tartıp alǵan jaylaw hám toǵaylardı

qaytarıw, shirkew jerlerin konfiskaciyalap (birewdiń mal-múlkin májbúriy

túrde mámleket esabına ótkeriw) diyqanlarǵa bólip beriw, xalıqtıń teń

huqıqlı bolıwın támiyinlew sıyaqlı talaplar bar edi. Ushırasıw waqtında

korol tórelerinen biri menen jánjellesip qalǵan Uot Tayler sawashta

jaralanıp qaytıs boladı. Albırap qalǵan diyqanlardı olardıń barlıq talapları

orınlanıwı wáde etilip, qaladan shıǵıp ketiwine kóndiredi. Biraq

kóterilisshiler izinen jiberilgen áskerler, olardan ayawsız ósh aladı. Kóterilis

jeńiliske ushırasa da, onıń tásirinde Angliyada diyqanlardıń miynet

minnetlemelerinen waz keshiledi. XV ásir dawamında ǵárezli diyqanlar

tólem esesine azatlıqqa erisedi. Salıqlar tártipke salınadı. Angliya XV

ásirde. Júz jıllıq urıs tamamlanǵannan soń Angliya tariyxında «Qızıl hám

aq gúller» (1455—1485), atın alǵan urıslar bolıp ótedi. Bul urısta xalıqtıń

1/4 bólegi, belgili feodal aqsúyekler—baronlardıń derlik barlıǵı qırılıp joq

boladı. Yorklarǵa qarsı Bosvort janındaǵı sheshiwshi urısta (1485-jıl) jeńip

shıqqan Lankasterler shańaraǵı qollap-quwatlaǵan Genrix Tyudor Angliya

taxtına otıradı. Genrix VII Tyudor (1485—1509) dáwırinde korol

hákimiyatı kúsheyip baradı. Urıslarda qırılıp ketken normand aqsúyekleri

ornına, lordlar palatasına kirgizgen jańa anglsaks aqsúyekleri koroldıń

isenimin aqlawǵa umtılǵan. Ulıwma palataǵa usınıs etilgen rıcarlar hám

qalalılar da Genrix kirgizgen nızamlardı tastıyıqlap, oǵan jańa salıqlar

jıynawına járdem beretuǵın edi.

Sawda hám sanattıń rawajlanıwı Angliyada salıqlar túsimin keskin asırdı.

Endi mámleketten aylıq alatuǵın hámeldarlar da turaqlı armiya koroldiń

hárqanday buyrıǵın orınlawǵa tayar edi. Bul koroldi bay dvoryanlar

tásirinen qutqaradı. Nátiyjede, koroldıń sheklenbegen hákimiyatı

haqqındaǵı ideya qáliplesti. Usı ideya tiykarında Batıs Evropa

mámleketlerinde qáliplesken hákimiyat sheklengeben monarxiya yamasa

absolyutizm dep ataldı.

Absolyutizm Angliyada XVI ásirde qáliplesti. Sol dáwirde korol hákimiyatı

kúsheyip, Genrix VIII Tyudor tek shirkewdi emes, taypalar wákillerinen

ibarat parlamentti de ózine boysındırdı, ayırım ǵárezsiz arqa graflıqlar hám

Uelsde korol hákimiyatın tán aldı.

1558-jılı hákimiyatqa kelgen Elizaveta I óziniń 45 jıllıq húkimdarlıǵı

dáwirinde Angliyanıń tez rawajlanıwı, dúnyanıń jetekshi mámleketine

aylanıwına úlken úles qostı. Mámleketlerde Reformaciya óziniń aqırına

jetti. Mámleket qúdiretli boldı, xojalıqtı rawajlandırıwda hám teńiz

sawdasında tabıslarǵa erisildi. Angliya áste-aqırın kúshli teńiz mámleketi —

«teńizler malikası»na aylandı. 1603-jılı Elizaveta I diń ólimi menen

tyudorlar dinastiyası tamamlandı. Sonnan keyin Angliya taxtına styuardlar

áwladınan bolǵan Yakov I otırdı. Styuardlar shotlandiyalı edi. Onıń

dáwirinde absolyutizmniń krizisi kúsheydi, burjuaziyalıq revolyuciya ushın

ekonomikalıq, siyasiy hám ideyalıq tiykarlar qáliplesti. Bulardıń barlıǵı

1640-jılı baslanǵan Angliya burzuaziyalıq revolyuciyasına kórinisi boldı.