Bilimlendiriw ministirligi

3. Qannın’ organizmdegi mug’darı ha’m qasiyeti.
- Eresek adamlardın’ organizminde qan, onın’ dene massasının’ (salmag’ının’) 6-8% in yamasa 1/13 bo’limin quraydı. Bul shama menen 5-6 litr qan mug’darın bildiredi.
Kishi jastag’ı balalarda qan dene salmag’ının’ (jan’a tuwılg’an bala) 15% in quraydı. Fiziologiyalıq tınısh jag’dayda organizmde bar qannın’ barlıq mug’darı aynalısta bolmaydı, onın’ belgili bir bo’limi depoda saqlanadı. Depo xızmetin bawır, talaq, o’kpeler ha’m qan tamırları (venalar) atqaradı. Qannın’ ulıwma mug’darı organizmde salıstırmalı turaqlı jag’dayda saqlanadı. Ha’r qıylı fiziologiyalıq jag’dayda baylanıslı. Mısalı: fizikalıq jumıs, emotsiyalıq strese h. t. b. jag’daylarda depoda jaylasqan qan ulıwma qan aylanısına qosıladı. Ulıwma qannın’ 1/2-1/3 mug’darı jog’alg’anda organizm tirishiligin toqtatadı.
Qan fiziko-ximiyalıq o’zgesheliklerge iye. Ol qa’siyeti boyınsha suspenziya, kolloid ha’m elektrolitlerdin’ eritpeleri xalında qa’siyetlerge iye. Qannın’ suspenziyalıq - qa’siyeti qan plazmasının’ beloklıq quramına ha’m beloklıq fraktsiyasına yag’nıy beloklardın’ tu’rlerine baylanıslı boladı.
Qannın’ kolloidlıq - qa’siyeti bulda plazma beloklarına baylanıslı.
Qannın’ elektrolitlik - qa’siyeti qan plazması quramında xlor, yod ha’m fosfordın’ teris (-) zaryadın alıp ju’riwshi anionlardın’ ha’m natriy, kaliy, kaltsiy, magniy ha’m temirdin’ on’ (+) zaryadqa iye bolg’an bolıwına baylanıslı qa’siyet bolıp tabıladı. Sonlıqtan qannın’ elektrolitlik qa’siyeti onın’ osmoslıq basımın anıqlaydı.
Qannın’ quramı, plazma quramı, qannın’ osmoslıq ha’m onkotikalıq basımı.
- Qan, qan plazmasının’ ha’m formalıq elementlerden turadı. Qannın’ formalıq elementlerine yamasa qan kletkalarına eritrotsitler, leykotsitler ha’m trombotsitler kiredi.
Eger qandı aldın ala uyıtpaytug’ın suyıqlıq geparin penen aralastırıp tsentrifugalan yamasa qozg’almaytug’ın bir orıng’a qoysaq belgili waqıttan son’ probirkadag’ı qan bir-birinen ajıralatug’ın eki bo’lekke bo’linedi. Bunda u’stingi, mo’ldir, ren’siz bo’lim qan plazması, ol astıng’ı qızg’ısh bo’lim qannın’ formalıq elementleri jaylasqan bo’lim bolıp esaplanadı. Bul eki bo’limnin’ ortasında aq ren’degi ju’da’ juqa plenka qabatı bolıp ol leykotsitler bolıp tabıladı. Leykotsitlerdin’ salıstırmalı tıg’ızlıg’ı ha’m massası qannın’ basqa kletkalarınan jen’il bolg’anlıqtan eki aralıqta jaylasadı.
Qannın’ plazması ha’m kletkalarının’ ko’lemlik qatnası arnawlı a’sbap gematokrit ja’rdeminde anıqlanadı.
Qan plazması - ju’da’ quramalı biologiyalıq ortalıq bolıp esaplanadı. Ol tkan aralıq suyıqlıg’ı menen ju’da’ jaqın baylanıslı. Plazma quramında 90-92% suw ha’m 8-10% qurg’aq zatlarına organikalıq ha’m neorganikalıq birikpeler kiredi.
Plazmanın’ organikalıq birikpelerine:
a) plazma belokları bolg’an - albumin globulin fibrinogen kiredi.7-8% belok plazmada ushırasadı.
b) Beloklı ta’biyatqa iye, biraq quramında azotı joq birikpeler, bularg’a aminokislotalar, mochevina, mochevaya kislota, kreatin, ammiak kiredi. Bular 30-40 mg % mug’darın quraydı.
v) Azotsız organikalıq birikpeler bularg’a glyukoza, neytral maylar ha’m lipidler kiredi.
g) Fermentler - bulardın’ ayırımları qannın’ uyıwında qatnasadı. Mısalı: fibrinoliza
Qan plazmasında bulardan tısqarı maylardı, glinogendi ha’m beloklardı ıdıratıwshı fermentler ushırasadı.
Plazmanın’ neorganikalıq birikpelerine:
Na⁺, Ca⁺⁺, K⁺, Mg⁺⁺ kationları ha’m Cl^-, HPO^-₄, HCO^-₃ anionları kiredi. Plazma quramı ha’mme waqıt salıstırmalı turaqlılıq jag’dayında saqlanadı. Bul o’z - o’zinen retlenip otırıladı, bug’an organlar ha’m sistemalar qatnasadı.