Bilim Ta’l Ta’l “oliy m sohasi: lim sohas lim yo’na oliy V t y matem

4.4Milliy boylikning kengaytirilgan kontseptsiyasi: tabiiy va inson 
kapitali statistikasi muammolari 
Hayot farovonligi va sifatini oshirish hamda barqaror taraqqiyotni 
ta’minlashga bo’lgan intilish butun dunyoda ishlab chiqarish omillari qatorida 
inson omilini – uning bilimi va malakasi bilan uyg’unlikda birinchi o’ringa qo’ydi. 
A.Smit tomonidan e’tirof etilgan uch omil – kapital, er, mehnatning qo’shilishida 
inson ishlab chiqarish va iqtisodiy o’sishning muhim omili hisoblanadi.
Milliy boylikning an’anaviy unsurlaridan farqli o’laroq, yangi kengaytirilgan 
kontseptsiyasi tabiiy va inson resurslarini o’z ichiga qamrab oladi. Biroq ko’pgina 
davlatlarda milliy boylik tarkibiga xanuzgacha asosiy va aylanma kapital hamda 
aholining shaxsiy mulki kiritib kelinmoqda.
Inson kapitali
– bu umr davomida inson tomonidan to’planadigan jihatlar 
yig’indisi (sog’liq, bilim, malaka, kasbiy sifatlar va boshqalar) bo’lib, ulardan 
foydalanish ishlab chiqarish jarayonini yo’lga qo’yish imkonini beradi. Milliy 
hisoblar tizimida iqtisodiy aktivlarga quyidagi talablar qo’yiladi: egalik qilish 
huquqi imkoniyatining o’rnatilishi hamda iqtisodiy foyda (manfaat) keltira olishi. 
Inson kapitali bu talablarga to’liq javob bera olmaydi, chunki inson kapitalining 
egasi va tasarruf etuvchisi insonning o’zi hisoblansada, inson kapitalini 
shakllantirish manbalari turlicha bo’ladi. Inson shakllanishi oiladan boshlanib, 
ma’lum davrga kelganda bu jarayonga davlat qo’shiladi (bilim olish, sog’liqni 
saqlash jarayonlarida), bu jarayonda ish beruvchilar ham ishtirok etishi mumkin, 
masalan xodimlar malakasini oshirishda. Bundan tashqari inson kapitali 
shakllanishiga qilingan xarajatlar va undan olinadigan iqtisodiy manfaat o’rtasida 
aniq bo’lmagan vaqt lagi mavjuddir. Inson kapitali qiymatini miqdoriy baholash 
muammolari quyidagilarda namoyon bo’ladi: inson kapitaliga taalluqli bo’lgan 
identifikatsion belgilar va elementlar tasnifini ishlab chiqishning murakkabligi; 
statistika mavjud bo’lgan usullar ta’lim olish va sog’liqni saqlashning rivojini 
bilvosita tavsiflaydi va inson kapitali shakllanishidagi sifat xususiyatlarni baholash 
imkonini bermaydi. 
Tabiiy kapitalga 
tiklanadigan va tiklanmaydigan tabiat in’omlari kiradi: er, 
suv, foydli qazilmalar, yovvoyi o’simlik va hayvonot dunyosi, havo, energiyaning 









0
0
1
0
0
0
0
1
1
0
CA
CA
cq
d
CQ
d
CQ
А
C
А
C
CQ
А
C
А
C
CQ
I

---

70
tabiiy turlari. Egalik qilish huquqi joriy qilinadigan, shu bilan birga iqtisodiy 
manfaat manbai bo’la oladigan tabiiy resurslar milliy boylik tasnifida ishlab 
chiqarilmagan moddiy aktivlar tarkibiga kiritiladi.
MHTda 
er 
– bu ishlab chiqarilmagan moddiy aktib bo’lib, er ustidagi turpoq, 
unda joylashgan suv xavzalari hamda qurilish inshoatlari joylashgan erlar er 
tarkibiga kiritiladi. 
Qazilma boyliklar
– bu mavjud texnik taraqqiyot darajasidan kelib chiqib 
foydalanish iqtisodiy ma’noga ega bo’lgan er usti va qa’rida joylashgan foydali 
qazilmalarning aniqlangan zaxirasi.
O’simlik va hayvonot dunyosining etishtirilmaydigan biologik resurslari – bu 
inson ishtirokisiz o’simlik va hayvonot mahsulini bera oladigan va keyinchalik 
ularga egalik huquqi o’rnatiladigan yovvoyi flora va fauna, yovvoyi o’simliklar va 
hayvonlar.
Suv resurslari
– milliy iqtisodiyotda foydalanilishga yaroqli bo’lgan er 
usti va ostida joylashgan suvlar. 
Tabiiy kapital hajmini miqdoriy baholashda huddi inson kapitali kabi 
muammolar mavjud bo’ladi. Bu kapitalni baholashda sarf-xarajat usulini qo’llash 
mumkin emas, chunki bu kapitalning shakllanishida inson hech nima sarflamaydi. 
Baholanayotgan tabiiy kapital unsurlariga o’xshash unsurning bozorda mavjud 
emasligi bozor baholari usulidan foydalanish imkonini bermaydi.
Bugungi kunda eng keng tarqalgan usul 
renta usuli
bo’lib, tabiiy resursdan 
olinadigan daromad darajasi (differentsial rentani hisoblash orqali) bo’yicha 
baholashga asoslanadi. Jahon banki tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda milliy 
boylik unsurlarining xizmat qilish muddati 25 yil qabul qilingan. Bunda tabiiy 
resurslarning amortizatsiyasi yiliga 4% dan chiziqli usulda chegirib boriladi. 
Xizmat muddatining 25 yil qilib qabul qilinishi tabiiy va inson kapitali shu muddat 
atrofida xizmat qiladi.
Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar statistikasida 
tabiiy kapital va uning elementlarini baholashda asosan renta usulidan 
foydalanilmoqda. Masalan, foydali qazilmalarni baholashda Jahon Banki 
ekspertlari barcha kapitallar uchun xizmat qilish yilini 25 yil, foydali qazilmalar – 
tiklanmaydigan resurs bo’lgani uchun joriy yilning rentasi yoki qazib chiqarish 
natijalari olinadigan yillik amortizatsiya normasini 4,0 % ga tenglashtirib olganlar. 
Foydali qazilmalar – tiklanmaydigan resurs bo’lgani uchun yilning rentasi yoki 
qazib chiqarish natijasida olinadigan iqtisodiy foydasi (foydalanilgan asosiy 
kapitalning yillik amortizatsiyasi va foydasi summasi chegirib tashlanganidan 
so’ng) to’g’risidagi ma’lumotlari asosida baholangan. 

---

71