43
Har bir shaxs daromadlarni barcha manbalar hisobidan olishi mumkin. Shu
sababli yuqorida qayd etilgan ikki agregat ikki ijtimoiy sinfga ajratishni nazarda
tutmaydi. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar tadbirkorlarning
daromadlariga tenglashtirilishi mumkin emas.
Ish haqi tadbirkorlar va davlat tomonidan kimni ishlga yollagan bo’lsalar,
o’shalarga to’lanadi.
Ushbu moddaga, shuningdek tadbirkorlar tomonidan ijtimoiy
sug’urta va xususiy pensiya, meditsina hizmati va yordami, ishsizlik va boshqa
fondlarga to’lanadigan badallar ham kiradi. Qayd qilingan ish haqiga
qo’shimchalar tadbirkorlarni ishchi kuchini yollash bilan bog’liq bo’lgan
xarajatlarining bir qismi bo’lgani sababli, firmalarning ish haqini to’lash bo’yicha
xarajatlari elementi bo’lib hisoblanadi.
Qayd
etish lozimki, oxirgi yillarda ko’pchilik mamlakatlarda yollanma
mehnat bilan shug’ullanuvchilar ulushi muntazam kamayib bormoqda.
Foyda tushunchasi, haqiqatda mulkdan daromad (nokorporativ
tadbirkorlikdan daromad) va korporatsiyalar foydasiga bo’linadi. Birinchi holatda
gap, individual mulk xisoblangan korxonalar hamda ularning sheriklari va
kooperativlarning sof foydasi, to’g’risida ketadi.
Korporatsiyalarning foydalari uch xil usulda foydalanilishi mumkin:
– davlat tomonidan korporatsiyalarning foydasiga soliq ko’rinishida;
– aktsionerlarning dividendlari ko’rinishida;
– yuqorida ko’rsatilgan to’lovlarni chegirgandan so’ng
qolgan barcha summa
– korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi ko’rinishida.
YAIM tarkibida ish haqi, renta to’lovlari, foiz va foydadan tashqari yana
mablag’larni ikki turda taqsimlanishi, ya’ni daromadlarni to’lash bilan bog’liq
bo’lmagan holatlar ham mavjud: asosiy kapital iste’moli uchun ajratmalar va
ishlab chiqarishga bilvosita soliqlar.
Asosiy kapital iste’moli umuman olganda,
hisobot davrida ishlab
chiqaruvchida mavjud bo’lgan asosiy kapital joriy qiymatining jismoniy va
ma’naviy eskirishi hisobiga qisqarishini anglatadi.
Bunga harbiy harakatlar yoki favqulotda holatlar natijasida vayron bo’lgan
asosiy kapital kiritilmaydi.
Ijara haqi deganda kapital, tovardan foydalanuvchi tomonidan uning egasiga
qisqa muddatli ijara yoki shunga o’xshash ma’lum vaqt davomida shartnoma
asosida ishlab chiqarish jarayonida foydalanish huquqi uchun to’lanadigan summa
tushuniladi. Ijara haqi nafaqat ushbu davrda
tovar qiymati kamayishini, ya’ni
asosiy kapital iste’molini, qoplashi, shu bilan birga ushbu davr boshidagi asosiy
kapital uchun belgilangan foiz to’lovlari va boshqa kapital egasining xarajatlarini
qoplashi zarur.
44
Daromad to’lash bilan bog’liq bo’lmagan yana bir xarajat turi davlat
tomonidan soliq undirilishi bilan bog’liq bo’lgan – biznes uchun bilvosita soliqlar
hisoblanadi. Firma va korporatsiyalar uchun ular xarajat bo’lib hisoblanadi va shu
sababli ular mahsulot tannarxiga kiritiladi. Ularga quyidagilar kiradi: qo’shilgan
qiymat solig’i, aktsizlar, mulk solig’i, litsenzion to’lovlar va bojxona poshlinalari.
Norezidentlar tomonidan bizning mamlakatda
yaratilgan omil daromadlari
bizning mamlakat YAIMga qo’shiladi, lekin YAMDga qo’shilmaydi. Omil
daromadlariga ish haqi, foyda, dividend, foizlar va boshqalar kiradi.
YAIM – kimga tegishli bo’lishidan (rezident yoki norezident) qat’iy nazar,
ushbu mamlakat ichida olingan daromadlar.
YAIM ma’lum davr mobaynida (chorak, yil) mamlakat hududida ishlab
chiqarilgan barcha pirovard tovar va xizmatlarning bozor narxlaridagi qiymati
sifatida aniqlanadi.
Ishlab chiqarish deganda,
umuman olganda, biror bir mahsulotni ishlab
chiqarish uchun korxonalarning xarajatlarni amalga oshirish jarayoni tushuniladi.
Tovarlar – egalik huquqi tarqatilishi mumkin bo’lgan fizik predmetlardir.
Xizmatlar – buyurtma bo’yicha turli ishlab chiqarishlar bo’lib, odatda iste’mol
qiluvchi birliklar holatining o’zgarishiga olib keladi.
Yalpi ichki mahsulotni hisoblashda takroriy hisobga olish muammosi mavjud.
Agarda takroriy hisobga yo’l qo’yilsa YaIMni hajmi sun’iy ravishda oshib ketadi.
YAIMni hisoblashda takroriy hisoblarga yo’l qo’ymaslik maqsadida uning
tarkibiga faqat pirovard mahsulotlar (tovar va xizmatlar) qiymatlari kiritiladi. Yalpi
ichi mahsulotni ishlab chiqarish usulida hisoblash uchun yalpi ishlab chiqarishdan
(YaICh) oraliq iste’mol ayriladi hamda mahsulot va importga sof soliqlar
qo’shiladi.
Yalpi ishlab chiqarish bu ma’lum davr oralig’ida
ishlab chiqarilgan barcha
mahsulot va xizmatlar qiymati.
Oraliq iste’moliga hisobot davrida ishlab chiqarish xarajatlari sifatida
sarflangan va to’laligicha iste’mol qilingan tovar va xizmatlar qiymati kiradi.
Iqtisodiyot sektorlari va tarmoqlari miqyosida YaIChdan oraliq ist’mol
qiymatining ayirmasi yalpi qo’shilgan qiymat ko’rsatkichini beradi.
Xarajatlar usuli bo’yicha YAIMga pirovard mahsulot va xizmatni yaratish
bilan bog’liq bo’lgan barcha turdagi xarajatlar kiradi. Umumiy ko’rinishda ushbu
ta’rifni quyidagi formula bo’yicha ifodalash mumkin:
YAIM=UPI+IN+JPI+SE ,
bu erda,
45
YAIM– yalpi ichki mahsulot; UPI– uy xo’jaliklarining pirovard iste’mol
xarajatlari; IN– investitsiya xarajatlari; JPI– davlatning tovar
va xizmatlarni xarid
qilish xarajatlari (joriy pirovard iste’mol xarajatlari); SE– sof eksport (eksport –
import).
Do'stlaringiz bilan baham: 
