Bilim sohasi: 200 000 – Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq Ta‟lim sohasi

 
Savollar: 
1. Siz Preskott va Xiggins tomonidan kullanilgan amerikacha kadrlar siyosatini 
YAponiyada amalga oshirish munosabatlariga kanday karaysiz? 
2. Bu yondashuvlarning asosiy farki nimada? 
3. Agar siz YAponiyada mana shu bosh korxonaning vakolatchisi bulganingizda, Preskott 
va Xigginsning o‗zaro kelishmovchiliklarini qanday xal kilgan bulardingiz? Avvalam bor 
muammoga bir nechta echim toping, o‗ndan so‗ng maslaxat berishga xarakat qiling.
 
 Keys - “Po„lat importi” 
1984 yili AKSH pulat importiga yangi kvotalar o‗rnatdi. Uning amal kilish muddati 1989 
yildan 1992 yil 3 martgacha uzaytirildi, shu yul bilan xorij po‗latini etkazib berish butun bir 
AKSH buyicha 19,1% dan 20,26% ga kupaytirildi. Bu umumiy kvota barcha pulat etkazib 
beruvchi mamlakatlarni kungilli cheklashlar borasida aloxida uzaro kelishuvlar imzolashlarini 
talab kildi. Bu xolat kanday yuzaga keldi? 
Ikkinchi jaxon urushining oxirlariga kelib pulat kuyish sanoati buyicha AKSH eng kudratli 
xisoblanardi va unga xech kim teng kelolmaydigandek edi. 1950 yilga kelib uglerodli po‗lat 
ishlab chikarish buyicha Amerika maxsulotlari dune taklifining 47% tashkil kildi. Birok, 80 
yilning boshida bu kursatkich 10%gacha tushib ketdi va shu birlikda barkaror koldi, AKSH esa 
xakikiy pulat importeriga aylandi. AKSH pulat kuyish kompaniyalarining ta‘kidlashlaricha 
import kursatkichlari chet el rakobatini pasaytiradi, bunga sabab pulatning kup kismi tayyor 
maxsulot sifatida mamlakatga kirishidir. 80 yillarda pulat kuyish sanoatida band ishchi o‗rinlari 
200 va undan ko‗payib ketdi. 
Rakobat xolatlarini kuchaytirishda duneda bir nechta faktorlar amal kiladi. Bu faktorlardan 
biri pulat ishlab chikarishda nisbatan yangi bulagan davlatlarda kushimcha ishlab chikarish 
kuvvatlarini tashkil etilishi bilan bilan boglik. Rivojlangan davlatlar ishlab chikarishda 
kuzlangan maksadlarga erishish uchun maxalliy zavodlarning urni bekies deb xisoblaydilar. Bu 
davlatlarda ishlab chikarishning yuksalishiga sabab, pulatning aloxida turlariga muljallangan 
texnologiyada ishlashning osonligi keng tarkalganligidir. Bularning ustunliklarini xisobga olib, 
kup mamlakatlar pulat ishlab chikarishda boshka xil rivojlanish loyixalarini, jumladan pulat 
eritish zavodlarini kurish eki chet eldan moddiy erdam olish orkali qurish, chikarishga xarakat 
kilishdi. 70 yillarda bu tarmok buyicha ishlab chikarish kuvvatlarini maksimal kengaytirilishi 
―uchinchi dune‖ mamlakatlarida buldi. 80 yillarda Braziliya va Janubiy Koreya pulat eritish 
buyicha duneda 10 va 18 urinlardan 6 va 8 uringa chikib olishdi. AKSH, Evropa va YAponiyada 
ortikcha kuvvatlarning mavjudligi pulat erituvchilarni uz ishlab chikarish kuvvatlarini 
kiskartirishga majbur etdi. 
Pulat sanoatida doimiy va yukori xarajatlarni xisobga olib, rakobatga ta‘sir kiluvchi 
ikkinchi faktor – bu dune pulat sanoatining katta kismi davlatga tegishli ekanligidir. 
Kuzatuvchilarning ta‘kidlashlaricha davlat pulat erituvchi firmalari uz xarajatlaridan kat‘iy nazar 
uz faoliyatlarini davom ettirardilar, masalan Fransiyada bandlikni tashkil kilish talabi ta‘siri 
ostida siesiy jixatdan davlat tashkilotlarida ishlab chikarishni kiskartirish juda kiyin bulgan. 

---

Eksport bozorlaridan esa ishlab chikarishning katta xajmini saklab koluvchi kurol sifatida 
foydalanilgan. Ispaniya va Argentina davlat kompaniyalari uzlarining katta yukotishlari xakida 
xabar berishlariga karamay maxsulotlarini past baxoda eksport kilishni davom ettirganlar. Davlat 
tomonidan tashkilotlarga tugridan tugri egalik kilishga ko‗rsatilgan ko‗shimcha erdam, ya‘ni 
solik imtiezlari, kayta tashkillashtirish dasturlari, uzok muddatli ssudalarning past foizlarda 
berilishi va ekologik talablardan voz kechilganligi amerika pulat ishlab chikaruvchilarining ba‘zi 
bir xorijiy ishlab chikaruvchilarga nisbatan samarasiz xolatga kelib qolganligi ta‘kidlangandi. 
Xorijiy pulat ishlab chikaruvchining AKSH ichki bozorlarida muvaffakiyatli rakobatlasha 
boshlaganligiga boshka bir kator faktorlar ta‘sir kildi. Va bu faktorlardan biri-texnologiyadir. 
Amerika firmalari uzlarining yangi zavodlarini boshka davlatlardagidek etakchi urinda turishini 
ta‘kidlaganligi bilan, pulat ishlab chikaruvchi zavodlarning urtacha faoliyat muddati ba‘zi 
davlatlarda AKSH zavodlariga nisbatan kam, shundan kelib chikib ularda ishlab chikarish 
unumdoroligi yukori buladi. Misol uchun pulat chikindi pechning xizmat kilish muddati 25 yil 
deb kabul kilingan. Lekin 1982 yili bu kursatkich amerika zavodlarida 41%ga, YAponiyada esa 
2% ga oshgan. 1958 yilda yapon ishchilaridan soatiga 36 kishidan ishlashni talab kilindi, bu 
kursatkich amerika zavodlarida 12 kishi/soat edi. 1975 yil YAponiyaning ishlab chikarishi 
kuvvati Amerika bilan tenglashdi, 1983 yilga kelib esa Amerikadan oshib ketdi. Xatto bir safar 
Amerika firmalari uz ishchilariga mexnat shartnomalaridagi xar xil tamoyillardan voz kechish 
sharti bilan maoshlarini oshirish xakida kafolatlar berishgan. Bu esa metallurglarning amerika 
ishchilariga nisbatan xar kanday kayta ishlovchi tarmoklardan xam kuprok xak olishlariga olib 
keldi. Ammo tarmoklardagi xolat 1982 va 1988 yillar orasida amerika kompaniyalarini ish 
xakini kutarishlarini tuxtatishga olib keldi. 1987 yil Kasaba uyushmasi va USX kompaniyasining 
kelishuviga binoan ish xaki kamaytirgandi. 
Keyingi faktor ishlab chikarishni yulga solishga karatiladi. Kupchilik amerika zavodlari 
bundan 10 yil oldin shtatlarning chegarisi Buyuk Kullar oldiga kurilgan. Va bunday joylashishi 
xom ashe va tayer maxssulotlarni ishlab chikaruvchilarga etkazishda transport xarajatlarini 
kamaytirdi. Ammo bugunga kelib agar firmalar nisbatan arzon Braziliya temirlaridan 
foydalanishni xoxlashsa va uz maxsulotlarini AKSHning janubiy va garbiy sanoati 
rivojlanaetgan markazalariga sotishni boshlasalar, bu xudud eng samarador xudud bula olmaydi. 
YAponiya AKSHga pulat importi buyicha etakchilardan xisoblanib uzining ishlab chikarish 
kuvvatlarini chukur suvli portlarda joylashtirmokda. YApon rivojining sababini xom asheni sotib 
olishning tugri va anik yulni tanlaganliklarida kurish mumkin, xatto u import kilayotgan takdirda 
xam. SHunga karamasdan YAponiya Tayvan va J.Koreyadan borgan sari kuprok pulat import 
kilmokda, chunki u erda urtacha ishchi kuchi va yangi zavodlar arzon xisoblanadi. Bugungi 
kunda J.Koreyaning ―Poang ayron end stil‖ kompaniyasi pulat sanoatida dune buyicha eng 
samarali xisoblanadi. Vaxolanki, J.Koreyalik metallurg xam YAponiyalik metallurgning ish 
xakisini oladi. 
O‗z-o‗zidan ravshanki, maxalliy xarajatlar va olib kelingan pulatni ishlab chikarishga 
ketgan xarajatlarni koplash uchun yirik investitsiyalar va amerika metallurgiya sanoatini tarkiban 
kayta 
kurish 
zarurdir. 
AKSHda 
metallurgiya 
tarmogining 
namoendalari 
bunday 
investitsiyalarning kam daromadliligini va tarmoklarning istikbolsiz rivojlanaetganliklaridan 
shikoyat kilganlar. USSTEEL kompaniyasi MARATHON OILni uziga biriktirgan vaktda 
mablag yukligi kupgina analitiklar tomonidan tankid ostiga olinadi. USXning raisi tankidchilarga 
kuyidagicha javob beradi: 
―Pulat kuyish zavodini kayta kurish? Nima uchun? YAna zanglab utirish uchunmi?‖ 
Tankidchilar shu tarmok boshkaruvchilarini pulni kerakli ishlarga ishlatish urniga keraksiz 
narsalarga sarflaganliklarini xam ayblab chikishdi.
Oltita chorali javoblar, AKSHning pulat erituvchi kompaniyalariga kandaydir umid 
bagishladi. Birinchi chora, minizavodlarga utish buldi. Minizavodlar bozorlarga juda yakin 
joylashgan va u erda eng yangi texnologiya mavjud bulib maxsus tovarlar ishlab chikariladi. 
Misol kilib NUCOR firmasini olish mumkin. Va bu zavodlarning kuvvati 80 yillarning oxirlariga 
kelib maxsulot ishlab chikarish buyicha butun amerika ishlab chikarishini 25%ni tashkil kildi. 

---

Bundan tashkari, ular AKSH uchun kerakli bulagn maxsulotlarni ishlab chikarishga utishdi, 
masalan avtomobil sanoati uchun pulat listlari. 
Ikkinchi chora esa, xorij metallurgiya firmalarining ta‘siri buldi. YAponiyaning NIPPON 
KOKAN va KOBE STEEL kabi firmalari amerika sanoat tashkilotlarining aksiyalarini sotib 
olishi eki amerika bilan kushma korxonalar tuzishiga olib keldi. SHu yul bilan chet elliklar uz 
imkoniyatlarini tugri amerika firmalari bilan rakobatlashmasdan yangi texnologiyalarga 
yunaltirdilar.
Uchinchi chora amerika sanoatchilarining pulat yarim fabrikatlarini xorijdan sotib olishlari 
edi, bu esa ishlab chikarishning asosiy etapida xarajatlarni kamaytirardi. Masalan, Koreyaning 
―Poang‖ firmasi AKSHning ―USX‖ kompaniyasi bilan kushilishi.
Turtinchi chora, firmalarning ichki tarmoklarining kushilishi buldi. Maksad shundaki, 
assortimentlarni kengaytirish va ishlab chikarish xajmini saklagan, rakobatbardoshligi pastrok 
zavodlarni epilishi edi. Misol tarikasida, ―Republic Steel‖ va ―LTV‖ ning kurilishini aytish 
mumkin. 
Beshinchi chora, pulat bilan boglik bulmagan faoliyatlar bekor kilindi va eskirib kolgan 
pulat kuyish kuvvatlarining likvidatsiyasidir. Bu usuldan ―Bethlehem‖ va ―Inland‖ foydalandilar. 
Oxirgi chora esa, pulat sanoatining chegaralaridan chikishi va farklanishidan iborat edi. 
Ayni paytda, ―ARMKO‖ va ―USX‖ dunedagi eng yirik pulat kuyish kompaniyalarining asosiy 
faoliyatlari pulat bilan boglik emas, xattoki, 90 yillarda ―USX‖ uzining faoliyatini bu soxada 
butunlay tuxtatish xakida kurib chikkan. YAponiyaning 5ta yirik kompaniyalari esa yangi 
tarmokka utishni boshlaganlar. 
AKSHning pulat sanoati bu xarakatlarga karamasdan, uz faoliyatini davom ettirdi. Lekin 
AKSHdagi pulat xaridorlari kvota bilan birgalikda ishlab chikarish kuvvatini pasaytirilsa, kerakli 
darajada pulat sotib olmasliklarini va pulatning sifati pasayishini ta‘kidlashgan.