Bəxtiyar Tuncay DÜnyani siLKƏLƏYƏN 17 GÜn baki 2016 I fəSİL

Nemət Pənahlı
Həmin gün, yəni 9 iyunda Azərbaycan KP MK-nın ideoloji işlər üzrə yeni dövlət katibi Rafiq Zeynalov Elçin Əfəndiyevin kabinetində komissiyanı qəbul etdi. Novruz bayramını dövlətə bu görüşdə qəbul etdirmi-şəm. Lakin 1989-da dövlət tərəfindən onun ilk rəsmi bayram kimi tutulmasını görmək mənə qismət olmadı. Onu, adı Sumqayıt hadisəsinə qarışmış bir gənclə dəniz kənarındakı DTK-a həbsxanasının 1 №-li kamerasında qarşıladıq, qəzetdən şam düzəldib yandırmaqla.

Əbülfəz Elçibəy
Dövlət məqamları və onlara yaxın adamlarla sonrakı görüşlərdə komissiyanın başçısı kimi mən oldum yalan, Sabir Rüstəmxanlı ilə Firidun Cəlilov oldu doğru. Komissiyanı mənim əvəzimə onlar yönəltməyə başladılar. Başqa cür desək, dövlət mənimlə yox, onlarla hesablaşırdı.

Tələb edirdim ki, komissiyanı Ə. Vəzirov özü qəbul etməlidir. Sabirlə Firidun bizi yönəltdi Ə. Vəzirovun yaxın adamı olan yazıçı Cəmil Əlibəyovun yanına. Bu adla ki, Ə.Vəzirovla görüşümüzü o, təşkil edəcəkdir.

Mikayıl Mirzə
C. Əlibəyovun Azərnəşrdəki otağında onun diktəsilə Firidun Cəlilovla Sabir Rüstəmxanlı Azərbaycan Kommunist Partiyasına komissiyanın adından məktub təşkil etdilər. Məktubda komissiya üzvləri partiyanın köməkçiləri kimi göstərilirdi. Buna əsəbiləşib dedim: "Mənim təşkil etdiyim komissiya partiyanın köməkçiləri yox, xalqın nümayəndələridirlər". Onlar bildiklərini etdilər. Durum belə olduqda, Bəxtiyar Tuncayla onlardan uzaqlaşası oldum. Buna baxmayaraq, Ə.Vəzirov komissiyanı qəbul edəndə mən də orada idim.

Ə.Vəzirovla görüşdə komissiya üzvləri xalqın problemlərini bir kənara tullayıb, öz məsələlərini həll etməyə başladılar. Kimi ev istəyir, kimi iş tələb edirdi və s. Ə. Vəzirova yaltaqlanmaq xirtdəyə qalxmışdı. Peşiman olmuşdum ki, gör kimləri xalqa vəkil etmişəm. Əlacım nə idi, gözə görünən "vətənsevərlər" bunlar idilər.

Ə. Vəzirovdan dövlətə təqdim etdiyim tələblərə cavab istədim. Konkret heç bir şey demədi, ümumi sözlər danışdı. Ona sual verdim: "Şəhərə niyə qoşun gətiz-dirmisiniz?" Cavab verdi ki, asayişi qorumaq üçün. Dərhal da əlavə etdi: "Sizi ayrıca qəbul edəcəyəm". Ancaq qəbul etmədi.

Görüşdə DTK-nın sədri Ziya Yusifzadə və respublikanın baş prokuroru İlyas İsmayılov da iştirak edirdi. Mitinq olayına görə universitetin bir müəllimi tutulmuşdu. Görüşün sonunda Z. Yusifzadədən onun buraxılmasını xahiş etdim. Buraxdırmağa söz verdi və doğrudan da buraxdırdı» (4).

Məlumat üçün bildirim ki, Ə. Vəzirovla görüşü təşkil edən F. Cəlilov və S. Rüstəmxanlı görüşdə iştirak edəcək adamların siyahısına məni və Neməti salmamışdılar. Həddən artıq radikal olduğumuza görəmi? Bəlkə də, «yuxarıların» məsləhəti beləymiş. Bunu dəqiq bilmirəm və heç vaxt da onlardan soruşmamışam.

Nurəddin Mehdixanlı
Nemət Pənahlının yazdıqları bu və bəzi digər gizli məsələlərə tam aydınlıq gətirməkdədir: «İyunun 9-na təyin etdiyimiz baş tutdu. Mitinqdə dövlətlə danışıqlar aparmaq üçüm Hatəmi komissiya yaratdı. Komissiyanın tərkibindəki adamlar bunlar idi: Məhəmməd hatəmi, Əbülfəz Əliyev, Xəlil Rza, Tağı Xalisbəyli, Şamil Saleh Firudin Cəlilov, Sabir Yanardağ, Bəxtiyar Tuncay, Mikayıl Mirzəyev, Rüstəm Behrudi, Sevil Cahani, bir də mən. Mitinqdə mən də şıxış elədim.

Mitinqdə 15-dən çox tələb qoyulmuşdu. Əsas tələb Qarabağ hadisələri ilə bağlı idi. Eyni zamanda tələb qoyduq ki, rəhbərlik mitinqdə bəyan edilmiş komissiyanın üzvlərini qəbul eləsin.

Mitinqdə ən çox yadımda qalan Xəlil Rzanın və Sevil Cahaninin çıxışları oldu.

Ertəsi gün məlum oldu ki, Ramiz Zeynalov bizim «Vətən» Cəmiyyətində qaldırdığımız tələbləri Vəzirova çatdırıb və Vəzirov da bizi qəbul etməyə qərara alıb. Vəzirovun qəbuluna getmək üçün bizi Cəmil Əlibəyovun yanına dəvət etdilər və orada Bəxtiyar Tuncayla mənim adımı oradan çıxartdılar Düzü mən heç əhəmiyyət vermədim, ancaq Hatəmi nə qədər çalışdısa, faydası olmadı. Cəmil Əlibəyov dedi ki, Vəzirov onsuz da Neməti bir dəfə qəbul edib.

Vəzirovun qəbuluna gedən silahdaşlarımızın yolunu bir xeyli gözlədik. Onlar, nəhayət ki, bu görüşdən qayıtdılar. Hatəmi çox dilxor idi. Məlum oldu ki, əsas məsələ qalıb bir tərəfdə, silahdaşlarımızın əksəriyyəti öz problemlərindən söz salıblar. Biri mənzil istəyib, biri işsizlikdən gileylənib, bir başqası isə kitabının çapını tələb eləyib…

Yadımdadır, elə ertəsi gün Vəzirovun göstərişi ilə Nurəddin Quliyevə ev verdilər. Hatəmi hamını söyüb yamanlayırdı. Amma buna baxmayaraq Hatəmi ayın 18-nə mitinq elan elədi» (6, s. 135).

İsa Qəmbər

Mənim komissiya üzvləri arasında yaranmış fikir ayrılığı haqqında düşüncələrim bir qədər fərqlidir və həmin düşüncələrimi vaxtilə «Yeni Müsavat» qəzetinə verdiyim müsahibəmdə qısaca belə anlatmışdım: «…Onu da deyim ki, elə ilk vaxtlardan qurumda iki qanad vardı – liberallar və radikallar. Radikal qanadın üzvləri əsasən gənclər olsa da, onlara Məhəmməd Hatəmi başçılıq edirdi. Mən də o qanaddaydım və biz liberallara qorxaq kimi baxırdıq. Əbülfəz Elçibəy, Firudin Ağasıoğlu, Sabir Rüstəmxanlı, Tağı Xalisbəyli orda idi…

Fikir ayrılıqları böyük mitinqlər başlayanda yarandı. Əslində iki qanaqdın ikisinin də məqsədi eyni idi, sadəcə onlar daha sakit mübarizə vasitələrini seçməyin tərəfdarı idilər, biz isə onların bu addımını vaxt itkisi, hətta xəyanət sayaraq konkret, kəskin tələblərin irəli sürülməsini doğru sayırdıq. 1988-ci ilin may ayında (müsahibəmdə «May ayı» ifadəsini səhv işlətmişəm – B. T.) mitinq təyin etmişdik. Mitinqdən 1 gün qabaq adını çəkdiyiniz polkovnik Eldəniz Əliyev məni görüşə çağırdı. Məqsəd bizi qorxutmaq, mitinqin də qarşısını almaq idi…

…Eldəniz Əliyev təklif elədi ki, biz o zamankı Lenin Muzeyinin qarşısında görüşək. Fuad Ağayevlə Tofiq Rəsulova xəbər elədim ki, filankəslə flan vaxt, filan yerdə görüşəcəm, həbs edilsəm, xəbəriniz olsun. Polkovnik mənə dedi ki, bizdə dəqiq informasiya var, Moskva desant göndərəcək Bakıya, mitinqdəkiləri qıracaq, ondan sonra da biz təşkilatçılar olaraq sizi həbs edəcəyik. Bunu mənə dönə-dönə dedi, mən heç bir cavab vermədim, o da mindi xidməti maşınına, çıxdı getdi. Bu məsələdən az öncə Hatəmi mitinqləri aparmaq üçün 16 nəfərlik siyahı tutmuşdu. O gün 16-ların bulvarın qutaracağındakı çayxanada toplantısı olmalıydı. Biz polkovniklə ayrılanda iclasa hardasa 1-2 saat qalırdı. Gəldim çayxanaya, gördüm Nemət Pənahlı oturub. Ona olanları danışdım. Bəlli oldu ki, Neməti də çağırıb eyni sözləri deyiblər…

Bəxtiya Tuncay
Nemətlə ortaq fikrimiz o idi ki, mitinq ləğv olunmayacaq. Çox keçmədi çayxanaya Vəkil Hacıyev, Aydın Məmmədov, səhv eləmirəmsə, Kamal Abdulla gəldi və onlar da bizi mitinq fikrindən daşındırmağa çalışırdılar. Görüş təyin olunana qədər mitinqləri idarə edən 16-lığın… üzvləri də gəldilər. Ancaq Hatəmi hələ yox idi. Onların heç biri demədi ki, KQB-yə çağırılıblar, ancaq hamısı bir ağızdan Eldəniz Əliyevin sözlərini danışırdılar – Moskva desant çıxaracaq, camaatı qıracaqlar, mitinq olmamalıdır. Nemətlə məndən başqa hamı belə deyirdi, o sıradan Elçibəy də. Bu 12 nəfər Neməti dilə tutmağa çalışdılar. Nemət də, yalan olmasın, 2 saat dirəniş göstərə bildi, ancaq axırda onun fikrini döndərə bildilər. Artıq hava qaralırdı və biz düşündük ki, Hatəmi gəlib çıxmadısa, demək onu həbs ediblər…

(Amma) Məlum oldu ki, toplantı onun sadəcə yadından çıxıb. Biz (Mən – B. T.) ona deyəndə ki, (siyahıya saldığı dostları tərəfindən) rusların desant gətirəcəkləri təhlükəsinə görə («təhlükəsi» bəhanəsilə - B. T.) mitinqi təxirə salmaq qərarı var, o, dəhşətli dərəcədə əsəbiləşdi,  qərarı verənlərin ünvanına ağır ittihamlar dedi. (Faktiki olaraq, məndən başqa hamını çox pis təhqir elədi, onları vətən xainliyində günahlandırdı – B. T.) Mübahisə düşdü... axırda hamı dağılışdı, bircə Nemətlə Hatəmi qaldı. Mən də uzaqda yaşadığım üçün onlardan tez ayrıldım. Elə evə təzəcə çatmışdım ki, Hatəmi zəng eləyib sevinə-sevinə Neməti razı sala bildiyini dedi…» (2 ; 3).

Beləliklə, ertəsi gün möhtəşəm bir mitinq oldu. Mitinq oldu, ancaq bu mübahisə Nemətlə Hatəmi arasında dərin bir soyuqluğun əsasını qoydu. “16-lığın” digər üzvləri də artıq Hatəmini düşmən gözündə görürdü (3).

Sabir Rüstəmxanlı
Beləcə, liderlər qrupu mitinqlərin davamlılığına çalışan radikallara (M. Hatəmi və mən) və hakimiyyətlə əlbir olaraq, onların baş tutmamasına çalışan liberallara parçalandı. Xəlil Rza, Mikayıl Mirzə və Nemət Pənahlı bu qrupların heç birində deyildi. Liberallar 17 günlük Meydan Hərəkatı dövründə də onu pozmaq üçün çalışacaq və bunu «Mitinqi İdarə Komitəsi» adı altında edəcək, Neməti öz tərəflərinə çəkə bilmək üçün xeyli tər tökəcəkdilər. Və buna bir müddət nail də olacaqdılar. Xəlil Rza bundan sonra Mikayıl Mirzə ilə birlikdə əvvəllər olduğu kimi rayonlara gedib millətin milli ruhunu körükləməklə məşğul olacaq, Bakıda izdihamlı yürüşlər təşkil edib ermənilərin işdən çıxarılması üçün çalışacaqdı.

Sözügedən komissiyanı öz xatirələrində Nəsir Ağayev də yad etmişdir: «…Bunlardan (mitinqlərdən – B. T.) birində Məhəmməd Hatəmi Tantəkin və Xəlil Rza Ulutürk xalqı hökumət strukturları ilə danışıqlarda təmsil etmək üçün 16 nəfərdən ibarət komissiyanın yarandığını bəyan etmişdilər. Bu komissiyaya Məhəmməd Hatəmi Tantəkin və Xəlil Rzadan başqa Əbülfəz Elçibəy, Nemət Pənahlı, Sabir Rüstəmxanlı, Mikayıl Mirzə, Bəxtiyar Tuncar, Nurəddin Quliyev, Firudin Cəlilov (Ağasıoğlu), Rüstəm Behrudi, Vurğun Əyyubov, İsa Qəmbər və digərləri daxil idilər» (1, s. 183).

16-lıq arasında çıxan fikir ayrılığı, onların, ümumiyyətlə ziyalıların və hərəkatda az-çox rolu olan adamların iki qanada – radikallara və liberallara parçalanması barədə Nemət Pənahlı da özünün «Əbədiyyət yolçusu» kitabında yazır. O həmin günləri belə xatırlayır: ««Çənlibel»in fəaliyyəti genişləndikcə, nüfuzu artdıqca, dövlət buna qarşı tədbirləri də gücləndirirdi. Ona görə də dövlətin himayəsi altında ilk öncə Akademiyada «Gənc alimlər klubu» yaradıldı.

Sonradan Dağlıq Qarabağdakı hadisələrlə bağlı mitinqlər başladı. Və burada əsas rəhbər rolu «Çənlibel» oynayırdı. Bu mitinqləri «Çənlibel»in nəzarətindən çıxarmaq üçün kommunist partiyasının rəhbərliyi bütün vasitələrə əl atırdı. Bu tədbirlərdən biri də «Xalq Cəbhəsi»nin yaradılması idi. Dövlətin himayəsində və nəzarətində olan «Gənc Alimlər Klubu»nda, artıq eşitdiyimizə görə, «Xalq Cəbhəsinin Nizamnaməsi»ni hazırlayırdılar. Hər şey gün kimi aydın idi Öz nüfuzunu itirmiş Kommunist Partiyası və onun rəhbərləri gözəlcə anlayırdılar ki, onlar xalqı idarə edə bilməyirlər. Buna görə də ayağa qalxmış xalqı öz istədikləri istiqamətə yönəltmək üçün xalqın adından danışacaq süni bir təşkilata və liderə ehtiyac var idi. Biz, yəni «Çənlibel»in üzdə olan üzvləri «Çənlibel»in ümumi yığıncaqlarına qatılan ziyalıların bir qrupu ilə, demək olar ki, hər gün müxtəlif çayxanalarda görüşürdük… «Çənlibel»çilər bu fikirdə idi ki, mitinqləri davam etdirək. Ancaq son anda, çox zaman fikirlər toqquşurdu. Məsələn, birdən-birə Firudin Cəlilov deyirdi ki, mitinq keçirib təzə nə deyəcəyik? Və beləcə, bir-iki nəfər Firudin müəllimin sözünü tutanda münaqişə yaranırdı. Ən radikal mövqe tutan Hatəmi isə bu fikirdə idi ki, bunların hamısı düşməndir, hamısını qovmaq lazımdır. Bunların çoxu «Çənlibel»ə xüsusi tapşırıqla gəliblər.

Beləcə, biz yeni bir mitinqin planını müzakirə etdiyimiz bir zamanda Vəzirov özü mitinq elan etdi. Səhv etmirəmsə, iyun ayının 13-ü idi. Vəzirovun fitlə qarşılandığı, verdiyi vədlərin məsxərəyə qoyulduğu o mitinqdə biz – «Çənlibel»çilər, seyrçi kimi iştirak etdik. Hətta mitinqin gedişi zamanı Məhəmməd Hatəmini hər hansı bir «şuluqluq» etməsin deyə, tutb salmışdılar hökumət evinin həyətinə. Tağı Xalisbəyli də Məhəmməd bəyə yaxınlaşmaq istəyəndə, onu da həyətə qatmış və mitinq qurtarana qədər onları milis nəzarətində saxlamışdılar.

Mitinq bağlı elan edildikdən sonra camaat yerə oturaraq uzun müddət etiraz etdilər. Demək olar ki, heç kəs dağılmaq istəmirdi.

Mitinqdən sonra şəhərin müxtəlif səmtlərində ixtişaşlar oldu. Hətta «Xutor» deyilən yerdə bir erməni odlu silahdan atəş açaraq bir milisi göz görə-görə qətlə yetirdi ( 6, s. 129).

Bizim mitinq etmək cəhdimiz isə hələ ki, daxildən, yəni öz içimizdən pozulurdu. Hatəmi əsəbiləşirdi. Mənə dəfələrlə deyirdi ki, gəl bu satqınların hamısını qovaq. İkimiz bəsik. Sən fəhlə sinfinin nümayəndəsi, mən də ziyalı sinfinin. Hatəmi deyirdi ki, bunların hamısının dövlət təşkilatlarında əlləri var. Mən bütün bunların həqiqət olduğunu çox-çox sonralar anladım. Yatsaydım, yuxuma da girməzdi ki, «ziyalı»ların böyük əksəriyyəti «Çənlibel»in yığıncaqlarına xüsusi tapşırıqla gəlir və vaxtaşırı bu barədə müəyyən orqanlara hesabat yazır.

Hatəminin fikrincə, kütləni biz ikimiz idarə edə, onu öz arxamızca apara bilərdik. Mən isə bununla razılaşmırdım. Mən ətrafımızdakı ziyalı ordusuna arxalanırdım. Düzdür, onların içərisində «gözümün su içmədikləri» də az deyildi, amma düşünürdüm ki, «sel çör-çöpsüz, meşə çaqqalsız olmaz»…

«Çənlibel»də iki xətt var idi. Biri rəsmi dövlət xəttini müdafiə edən ziyalıların xətti, o biri isə «Çənlibel»in mövqeyindən, yəni milli mövqedən çıxış edən ziyalıların xətti…

İyun ayının əvvəllərində bizim aramızda daha ciddi təfriqə düşdü. Respublikada siyasi vəziyyətin gündən-günə gərginləşməsi siyasi addımların atılmasını zəruri edirdi. Hökumətin addımları xalqı qane etmirdi. Ermənilər durmaq bilmir, bizim hökumət isə gözləmə mövqeyi tutmuşdu, Moskvanın ağzına baxırdı. Bu, isə bizim fikrimizcə, xəyanətdən başqa bir şey deyildi. Xalqı mütləq ayağa qaldırmaq lazım idi. Həm yerli, həm də mərkəzi hökumətə yalnız bu yolla təsir etmək olardı. Amma mitinq məsələsində heç cür ortaq fikrə gələ bilmirdik. Nəhayət, uzun çəkişmələrdən sonra qərara aldıq ki, iyulun doqquzuna mitinq elan edək. Beləliklə, fəallar vasitəsilə bütün müəssisələrə və ali məktəblərə xəbər göndərdik.

7-də bir də toplandıq ki, mitinqdə nəzərdə tutulan çıxışlarımızı müzakirə edək, kimin nə deyəcəyini bir də dəqiqləşdirək.

Hatəmi nədənsə gəlib çıxmamışdı. Mitinqləri təşkil və idarə etmək üçün yaradılmış komissiyanın üzvləri Əbülfəz Əliyev, Firudin Cəlilov, Nurəddin Quliyev, Bəxtiyar Tuncay, İsfəndiyar Coşğun. İsmayıl Təriqpeyma, Bəhmən Sultanov, bir də mən sabahkı mitinqi müzakirəyə başladıq.

Toplaşanların əksəriyyəti mitinqi təxirə salmaq təklifi irəli sürdü. Bir xeyli mübahisə etdik. Axırda Bəxtiyar Tuncay və məndən başqa hamı yekdilliklə mitinqin təxirə salınmasını tərəfdarı oldu. Bəxtiyar Tuncay əsəbiləşib yığıncağı tərk etdi.

Mən bu təkliflə ona görə razılaşmırdım ki, artıq bir neçə dəfə mitinq keçirmək haqqındakı qərarımızı Əbülfəz Əliyevgil təxirə salmışdılar. Ona görə də bu dəfə mitinq haqqında qərar qəbul edilən kimi Hatəmi ilə birlikdə bütün müəssislərə əvvəlcədən xəbər göndərmişdik ki, bu dəfə mitinqi pozmaq mümkün olmasın. Ancaq yenə də bunlar açıq-aşkar mitinqi pozmağa çalışırdılar. Bu dəfəki bəhanələri də bu idi ki, iyun ayının 18-də Moskvada SSRİ Ali Sovetinin yığıncağında Qarabağ məsələsi müzakirə olunacaq. Yaxşı olar ki, o günə qədər mitinq keçirməyək. Çünki bu mitinqlərdə təxribat baş verə bilər və bu da Moskvanın bizə qarşı mövqe tutmasına səbəb ola bilər. Bir yana baxanda ağlabatan fikir idi, amma mən bu fikirlə razılaşmadım. Ona görə razılaşmadım ki, artıq gec idi, müəssisələrə mitinq barədə çoxdan xəbər göndərilmişdi.

Müzakirələrdə təkləndim və mübahisənin mənasız olduğunu görüb onlarla şərt kəsdim. Bildirdim ki, bundan sonra onlar bir də mitinq keçirməyin əleyhinə bir söz söyləsələr, onlarla əlaqələrimi büsbütün kəsəcəyəm. Bu şərtlə razılaşdım.

Dağılışmaq istəyirdik ki, Hatəmi gəldi. Söhbətdən hali olan kimi əsəbiləşdi, hamını xain elan etdi və sonda üzünü mənə tutaraq dedi ki, bunlar səni də yoldan çıxaracaq. Hatəminin mənimlə bu cür sərt danışmağa, əlbəttə ki, ərki çatırdı. Sözündən belə çıxdı ki, təkcə mənim razılığım kifayətdir. Bu birilər isə onsuz da qorxaq, yaltaq və satqın adamlardır. Nə isə Hatəmi dedi ki, mitinq, nəyin bahasına olrsa-olsun, mütləq keçirilməlidir. Razılaşmadım, Əbülfəzgillə şərt kəsdiyimi, onlara söz verdiyimi dedim. Amma Hatəmi sözlərimə qətiyyən əhəmiyyət vermədi.

Açığı onun məni də onlarla bir tərəziyə qoyması, kəskin danışması mənə bərk toxundu. Təxminən gecə saat üçə qədər mübahisə etdik. Axırda Hatəmi ilə şərt kəsdim. Mitinqi onunla birlikdə keçirəcəyimi, amma bundan sonra onunla bütün siyasi əlaqələrimi kəsəcəyimi söylədim. Fikrimin qəti olduğunu anlasın deyə, dedim ki, hətta Azərbaycanın taleyi ikimizdən asılı olsa belə, səninlə heç vaxt əməkdaşlıq etməyəcəyəm. Razılaşdı, ayrıldıq» (6, s. 129-134).

Tarixi hadisələrin dəqiq mənzərəsini yaratmaq üçün bir neçə mənbəni müqayisəli şəkildə gözdən keçirmək vacibdir və bu mənbələrdən biri də, şübhəsiz ki, «Acı həqiqətlər»dir. Hatəmi həmin kitabında sonrakı hadisələri öz baxış bucağından belə təsvir edib: «9 iyun mitinqində tribunadan meydana vərəqə dağıdılmışdı ki, ayın 11-də Azadlıq meydanında mitinq olacaq. Mitinq oldu, ancaq adam çox az gəlmişdi. Mitinqçilər meydandan 3-cü mikrorayonun yanındakı çoxlu erməni yaşayan xutorun üstünə getdilər. Burada erməni bizim bir milisi güllə ilə öldürür. Ölüm olayı Bakıda durumu gərginləşdirdi.

Milisin dəfnində mən, Əbülfəz Əliyev, Tağı Xalisbəyli iştirak etdik. Tağı Xalisbəyli heç yaxşı iş görməyib, general Kamil Məmmədovu təhqir etdi, onun milislərinin yanında. Qəbiristanlığa gedib-gəldiyimiz yol boyu general bizi provokasiyaya çəkib tutmaq istəyirdi. Onun xatasını başımızdan güc-bəla ilə rədd etdim.

İyunun 13-də Azadlıq meydanında dövlət özü mitinq təşkil etdi. Mitinq başlanandan qurtarana qədər məni hökumət evinin həyətində gizlicə tutuqladılar. Yanımda milis zabitlərindən ibarət bir neçə gözətçi qoymuşdular. Tağı Xalisbəyli təsadüfən həyətə daxil olub mənə yaxınlaşanda onu da tutdular.

Mitinq bitincə, dövlət başçıları tribunanı tərk etdilər. Amma xeyli adam meydanda qalıb, mitinqi dövlət əleyhinə davam etdirdilər.

Həmin bu gün axşam hərbiçilərlə mitinqçilər arasında şəhərin içində toqquşma çıxdı. Mənə danışılanlara görə karateçi cavan bir qız təkbaşına 9 əsgərlə vuruşurmuş (adını bilməsəmdə mən o qızı tanıyırdım). Qəzəblənmiş mitinqçilər erməni adlarına küçələrin lövhələrini qırıb tökdülər. Zakirlə Koroğlu (Qardaşxan) bu işdə böyük fəallıq göstərdilər» (4).
Qaynaqça

1. 
   Cəfərli E., Ağayev T. Nəsillərə örnək həyat yolu. “Qanun” nəşriyyatı, B., 2011. 384 s.
   
2. 
   Çənlibelin Manifesti. «Yeni Müsavat» qəzeti. 2 dekabr 2014.
   
3. 
   Çənlibelin Manifesti II – Yaxın keçmişin sensasion gizlinləri. 3 dekabr 2014.
   
4. 
   Hatəmi M. T. Acı həqiqətlər. Bakı, Şirvannəşr, 2006.
   
5. 
   “Milli qurtuluş” qəz., 4 sentyabr 1993.
   
6. 
   Pənahlı N. Əbədiyyət yolçusu. Əlyazma. N. Pənahlının şəxsi arxivi.
   
7. 
   Tahirzadə Ə. Meydan hərəkat: 4 il, 4 ay (https://ru.scribd.com/doc/61649371 /Meydan-gundeliyi).
   
8. 
   Tantəkin M. H. Sehirli nağılların onqon və əsatiri surətləri. Bakı, Şirvannəşr, 2004.
   

Nemət Pənahlının «Əbədiyyət yolunun yolçusu» kitabında gizlənmiş

gizli tariximizin gözəgörünməz gizlinləri

Eynən M. H. Tantəkinin «Acı həqiqətlər»i (4) kimi memurar xarakteri daşıyan «Əbədiyyət yolçusu» kitabı da müəllifinin keşməkeşli həyat yolundan, iştirakçısı və şahidi olduğu tarixi hadisələrdən söz açır. O hələ dərc edilməyib və Nemət Pənahlının şəxsi arxivində qorunur.

Ciddi korrektə və redaktəyə ehtiyacı olan «Əbədiyyət yolçusu» kitabı (5) Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatının tarixinin öyrənilməsində əsas qaynaqlardan biri kimi qəbul edilə bilər və edilməlidir. Bu kitaba istinad etmədən, oradakı zəngin faktoloji materialdan istifadə etmədən ən yeni tariximizə tam obyektiv qiymət vermək mümkün deyildir. Bir sözlə, sözügedən əsər bu baxımdan Ə. Tahirzadənin «Meydan hərəkatı: 4 il, 4 ay»ı (6), eləcə də M. H. Tantəkinin «Acı həqiqətlər» ilə bir sırada dayanır və tarixi qaynaq kimi çox böyük önəm daşıyır.

Kitabdan belə məlum olur ki, Nemət Əhəd oğlu Pənahlı 17 noyabr 1962-ci il tarixində Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasına bağlı Şərur rayonunun Danzıx kəndində, rus-sovet rejimi tərəfindən repressiyaya məruz qalmış dindar bir ailədə dünyaya göz açıb. Uşaqlıqdan rus imperializminə və sovet rejiminə nifrət mühitində böyüyüb. Bu işdə atasının rolu böyük olub.

N. Pənahlı xatirələrində yazır : «…Nənəm də, atam da sovet rejimindən, 1918-ci il erməni-müsəlman qırğınından, ailəmizin sürgün edilməsindən, müharibədən, məruz qaldıqları aclıq və səfalətdən danışarkən ağlayardılar. Atam danışında həmişə yana-yana danışar və «Allah sovet hökumətinə lənət eləsin!» - deyərdi» (5, s. 1).

Belə aydın olur ki, cocuqluq illərindən poeziyanı sevən Nemət Pənahlı ilk şerlərini də həmin illərdə yazmışdır. Ən çox Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi, Aşıq Ələsgər, Abbas Tufanqarlı, Qurbani və başqa şairlərin şerlərini oxumağı sevərdi (5, s. 4, 9, 15).

Yeniyetməlik illərində Naxçıvan şəhərində fəaliyyət göstərən gizli təşkilatın üzvləri ilə tanış olan və həmin təşkilata daxil olan Nemət bəy 1980-ci ilədək, yəni əsgəri xidmətə çağırılana qədər bu təşkilatda fəaliyyət göstərir, onun tapşırıqlarını canla-başla yerinə yetirir: «… Xəstəxanada vətəndən, millətdən, şerdən, sənətdən o qədər yana-yana danışırdım ki, bir gün bizim palataya gəlib-gedən Mahirə xanımın rəfiqələrindən biri mənə söz verdi ki, sağalıb xəstəxanadan çıxandan sonra məni mənim kimi düşünən adamlarla tanış edəcək. Verdiyi sözə həqiqətən də əməl elədi və mənim Əsgərlə tanış olmağıma kömək etdi.

Əsgərlə tanış olduqdan sonra yeni bir mühitə düşdüm. Əsgərin atası bazarın yanındakı çayxanada işləyirdi. Biz Əsgərlə hər həftə o çayxanada görüşürdük. Yaxın tanışlıqdan sonra o mənə mühüm bir sirr açdı. Məlum oldu ki, Naxçıvanda çox gizli bir təşkilat fəaliyyət göstərir. Bu təşkilatın üzvü olan adamların məqsədi Azərbaycanı SSRİ-dən ayırıb Güneylə birləşdirmək və vahid Azərbaycan dövləti yaratmaqdır. Sevincimdən göyə-yerə sığmırdım. Demək ki, Azərbaycanda məndən başqa da sovet imperiyasının zülm və istismarını görənlər, hətta ona qarşı gizli mübarizə aparanlar var imiş. Sonra mənə Şərurda şair İnqilab Orxanla görüşməyi məsləhət bildilər və bərk-bərk tapşırdılar ki, həddən artıq ehtiyatlı olum və təşkilat barədə kimsəyə bircə kəlmə də deməyim. Eyni zamanda, rayonda, kəndimizdə gizli özəklər yaratmağımı da tapşırdılar. Bizim kənddə də təşkilatın üzvlərininı olduğunu dedilər. Lazım olduqda özləri səni tapacaqlar.

Sonralar öyrəndim ki, həmkəndlilərimdən Hüseyn müəllim və Mehman həmin təşkilatın gizli üzvləri imiş. Beləcə, siyasi fəaliyyətə başlamış oldum» (5, s. 66-67).

Kitabdan belə aydın olur ki, N. Pənahlı əsgəri xidmətini Ukraynanın İvano-Frankovck və Lvov şəhərlərində keçirib. Əsgərlikdən geri döndükdən sonra bir müddət Naxçıvanda qalıb və daha sonra Bakı şəhərinə gəlib. Bakıda Leytenat Şmidt adına zavodda fəhlə işləməyə və zavodun fəhlə yataqxanasında yaşamağa başlayıb. Şerə olan sevgisi onu Bakıda fəaliyyət göstərən şer dərnəkləri ilə əlaqə qurmağa, onların məşğələlərində iştirak etməyə sövq edir. Burada milli düşüncəli şairlərlə tanış olur. Amma onların mövqeyi - vətəndən, millətdən danışmalarına, şerlər yazmalarına rəğmən, bu yöndə heç bir əməli iş görməmələri Nemət bəyi qane etmir. Və, nəhayət, Bakıda açıq şəkildə fəaliyyət göstərən «Çənlibel» adlı milliyyətçi bir təşkilatın yarandığını (aprel 1988) öyrənir və ilk gündən həmin təşkilatın məşğələlərinə getməyə başlayır. Qısa bir zamanda təşkilatın İdarə Heyətinin üzvü seçilir (5, s. 95-97, ).