2.
2.
3.
3.
3-MA’RUZA O’rta Osiyoning ibtidoiy jamoa va antik davrdagi tarixiy
geografiyasi. Salavkiylar, Yunon –Baqtriya davlatlari davridagi tarixiy
geografiasi .Qang’ Dovon Kushon davlatlari davri tarixiy geografiyasi .
REJA:
1.
O‟rta Osiyo jahon sivilizatsiyasining o`choqlaridan biridir.
2. O‟rta Osiyo hududida tashkil topgan qadimgi dehqonchilik vohalarining
geografiyasi.
3. Qadimgi davr tarixining o`ziga xos xususiyatlari.
4. Salavkiylar Yunon-baqtriya, Qang, Dovon davlati O‟rta Osiyo tarixiy
geografiyasi.
TAYANCH SO`ZLAR
O‟rta Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tarixiy geografiyasining asosiy jixatlari
va xususiyatlari. Temir asri (paleolit, mezolit, neolit) manzilgoxlari tarixiy geo-
grafiyasi Jaytun, Kaltaminor, Tozabog`yob, Amirobod va boshqa madaniyatlar.
Eniolit va bronza (yitrok dexqonchilik manzilgoxlari, kyichmanchi qabilalar
qyirg`onlari, mozor qyirg`onlar va xokazo) davridagi man-zilgoxlar va axolining
tarqalishi. Qadimgi Xorazm, Syig`d va Baqtriyaning tarixiy geografiyasi.
72
Axamoniylar xuk-mronligi davrida O‟rta Osiyo tarixiy geografiyasi (mil.av 6-4
asrlar). Asosiy tarixiy viloyatlar. Axoli joylashu-vi. O‟rta Osiyo tabiiy
geografiyasining xususiyatli ji-xatlari. Shaxarlar, davlat birlashmalarining
shakllani-shi. A. Makedonskiy xarbiy yurishlari va Yunon-makedon istilolalari
davri tarixiy geografiyasi. Spitamen qyizg`oloni tarixiy geografiyasiga tavsif.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sagdullaev A."Qadimgi O`zbekiston ilk yozma man-balarda" T- 1996y
2. Sagdullaev A. "Ognennie streli" T,1993 g.
3. Xlopin I.N."Istoricheskaya geografiya yujnix ob-lastey Sredney azii",
Ashxabad,1983 g.
4. Richard Fray "Nasledie Irana" M, 1972g
5. Bichurin I.Ya. "Sobraniya svedeniy o narodax Sred-ney Azii v drevnie
vremena" M-L,1950 g.
6. A. Ziyo "Yizbek davlatchiligi tarixi" T, 2000 yil
7. Asqarov A.A. "O`zbekiston tarixi"- T, 1994 yil.
8. O`zbekiston milliy entsiklopediyasi. 1-jild T-2000 y.
9. Qayumov A va boshqalar. "Qadimgi yozma yodgorliklar". T-2000y.
10. Nabiev A."Tarixiy yilkashunoslik" T-1996 y.
11. Aminjonova M.T. Qadimiy yodgorliklar qissasi. –T.: 1972.
12. Sagdullaev A. O`zbekiston tarixi qadimgi yozma manbalarda. –T.: 1999.
13. Boynazarov F. Qadimgi dunyo. –T.: Sharq. 2005.
14. Jabborov I.M. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. –T.: O`zbekiston.
1999.
O‟rta osiyo insoniyat olamida juda qadimdan madaniyati rivojlangan, tarixi
boy mintakalardan biri Bu mukad-das zaminda odamzodning ilk ajdodlari
faoliyatidan gu-voxlik beruvchi kupgina materiallar topilgan. Yakin kun-largacha
fanda Teshiktosh goridan topilan neandertal davri odamining koldiklariga
asoslangan xolda Markaziy osiyoda eng kadimgi ajdodlarimizning izlari 80-100
ming yillik tarixga ega degan tasavvur mavjud edi. Birok keyingi yillarda janubiy
Kozogistonda, Tojikistonda eng kadimgi ajdodlarimizning izlari topib urganildi.
Shuningdek arxeologlar Toshkent viloyatida(kulbulok) va Fargona vodiysida
(Selungur gori)arxeologik kazishma-lar utkazib, odamzodning Markaziy osiyodagi
ilk faoliyati ashel` davriga(yakin bir million yilga) tegishli ekanli-gini anikladilar.
Endilikda Markaziy osiyo xududi jaxonda odamzodning ilk ajdodlari makon
topgan mintagaga ki-radi. Bu kashfiet uzbek arxeologlarining jaxon tarixiga
kushgan munosib xissasidir. Ibtidoiy ajdodlarimiz dastlab tabiatning tayer noz-
ne``matlarini istemol kilib kun kechirdilar. Key-inrok esa, tabiat sirlarini urganishi
73
tufayli bir vaktning uzida dexkonchilik va chorvachilikni kashf etdi-lar. Bu
kashfiet odamzodni tabiat kulligidan abadiy ozod kildi. Bu vokealar ibtidoiy jamoa
tuzumining neolit (yangi tosh) davrida sodir buldi. Bu inkilobiy uzgarishlar
Markaziy Osiening janubiy rayonlarida miloddan avvalgi 5-chi ming yillikda
(joytun madaniyati-Kopetdag etak-larida, Korakum chulida yangi tosh (neolit)
davrida ilk dexqonchilik bilan shugullangan kabilalar madaniyati), markaziy va
shimoliy rayonlarida esa, miloddan avvalgi III chi ming yillikda (Kaltaminor
madaniyati-Amudarening kuyi xavzasida yangi tosh(neolit) davrida dare uzanlari
va kul ekalarida makon topib, ovchilik va balikchilik bilan shugullangan kabilalar
madaniyati) so-dir buldi. Dexkonchilik xujaligi uz navbatida xunar-mandchilik
kator soxalarining rivojlanishiga zamin yaratdi va ular asosida kadimgi shark
tsivilizatsiyasining mintakalari karor topdi. Kishilik jamiyatida ruy bergan bu
inkilobiy uzgarishlar dastlab buyuk Nil, Yefrat, Dajla, Xind va Xuanxe darelari
xavzalarida yuz berdi. Bu mintakalarda miloddan avvalgi 4-3ming yilliklarda
kadimgi misr va mesopatamiya, Xind va Xitoy kuldorlik davlatlariga asos bergan
Maxonjo doro, Xarappa va Yan-shao madaniyatlari tashkil topdi. Kishilik
tarixining ilk bor tsivilizatsiyasi karor topgan bu mintakalar butun insoniyat
olamining kelajak taraqqiyotida uzining ma-daniy va xujalik ixtirochilik rolini
uynadi. Markaziy osiyo uzining boy tarixi va madaniy dunesi bilan ana shu ka-
dimgi Shark tsivilizatsiyasi tizimida rivojlanib bordi. Keyingi yillarda arxeologlar
Janubiy Turkmanistonda kadimgi shark tsivilizatsiyasining yangi uchoklarini ochib
urgandilar. Anov eki Nomozgox madaniyati nomi bilan uzok utmish tariximizdan
muxim urin olgan bu uchoklar Markaziy osiyo xalklarining jaxon madaniyatiga
kushgan bena-zir xissasidir. Turkmanistonning kadimgi dexkonchilik madaniyati
ta``sirida miloddan avvalgi II ming yillik urtalarida O`zbekistonning janubiy
viloyati bulmish Surxondare xududida Nomozgox madaniyatiga uxshash So-
pollitepa (bundan 3,5-4 ming yil avval janubiy Yizbe-kistonda yashagan
bobodexkonlarning makoni sifatida tarkib topgan edgorlik, shaxar madaniyatining
maxalliy asosi va uning kelib chikishi, ildizlari janubiy Turk-maniston xududida
tarkib topgan kadimgi shark shaxar madaniyati bilan uzviy boglik ekanligi ilmiy
asoslandi, O`zbekistonda shaxar madaniyati kamida ming yilga kadi-
miylashdi)madaniyati tarkib topdi. Kadimgi Shark tsivi-lizatsiyasining yangi
uchogi- kadimgi Baktriya dunesi shakllandi.
Kadimgi Baktriya,Sugdiena,Parfiya va Margienada bronza davridaek(miloddan
avvalgi 11ming yillikda) ilk shaxarlar vujudga keldi.
Kadimgi Xorazm xakida gap ketganda kuz ungimizda Amudarening kuyi xavzasi
rayonlari-Korakolpogiston, Xorazm va Toshovuz viloyatlari keladi Bu kadimda bir
butun yagona xudud, yaxlit madaniyat uchogi bulgan. Bu mas-kanda ilk Xorazm
davlati tashkil topgan. Sugdiena ka-dimdi xozirgi Samarkand, Kashkadare, Navoiy
74
va Buxoro viloyatlari xududida tashktl topgan. Miloddan avvalgi 6-4asrlarda Sugd
erlari Eron Axamoniylariga eatta ja-rima tulab turuvchi tobe yurtlardan biri bulgan.
Uning xalki Spitamen boshchiligida I Zulkarnayn lashkarlariga karshi mardonovor
kurashgan Sugdiena miloddan avvalgi III asr urtalarida Yunon-Baktriya podsholigi
tarkibida keyinrok esa, buyuk Kushonlar saltanati kul ostida ri-vojlandi. Milodiy
eraning II asrida u Kang davlatiga karar edi. Uning bosh shaxri Samarkand Shark
bilan Garbni iktisodiy jixatdan boglab turuvchi "buyuk ipak yuli"da Shark
darvozasi rolini uynadi. Sugd savdogar-larining savdo faktoriyalari, karvonsaroy
va kishlokla-ri Yettisuvda (Balxash, Sassik kul, Olakul, Jungariya olatovi va
shimoliy Tyan`shan oraligida joylashgan) Sharkiy Turkistonda (xozirgi Sin`tszyan-
uygur avtonom rayonidagi tarixiy viloyat), Xitoyning kator shimoliy viloyatlarida,
xatto butun Sibir` viloyatlarida kad ku-tardi. Baktriya O`zbekistonning
Surxondaryo viloyati, janubiy garbiy Tojikiston erlari, shimoliy Afgoniston tashkil
etgan. Bu yurt xam uz vaktida Eron axamoniylariga tobe sifatida katta jarima
tulardi Markaziy osiyoda birinchi bulib, I Zulkarnaynga buyin egdi. Bu xududda
miloddan avvalgi IIIasrda Yunon-Baktriya davlati tashkil topdi. Bu yurtda
miloddan avvalgi 8-7 asrlarda Kadimgi Baktriya podsholigi tashkil topdi.
O`zbekiston xududidagi eng ka-dimgi shaxar shu yurtda shakllandi, Markaziy
osiyo xududidagi voxa axolisi sugdiylar, xorazmiylar, baktriyaliklar, parkanlar,
chochliklar nomi bilan yuritilib, ular yashagan voxalarni urab olgan dasht axolisi
umumiy nom bilan saklar deb yuritilgan. Sak eki skif nomi bilan atalgan dasht
axolisi asosan chorvachilik bilan shugullangan. Avestoda Eron va Turon zamin
axolisi xakida gap ket-ganda Amudarening chap soxilida yashovchi axolini
dexkon-chilik bilan shugullanuvchi xalk,ung tomonda, ya``ni shi-molda yashovchi
axolining asosiy mashguloti chorvachilik deb tushunilgan. Anu shu chorvadorlar
turlar deb atalib, ularning yurti esa, Turon deb atalgan. Markaziy osiyoning ka-
dimgi davri miloddan avvalgi 8 asrdan to 4 asrgacha bulgan tarixiy jaraenni uz
ichiga oladi. Bu davr ikki boskichdan iborat. Uning birinchi boskichi miloddan
avvalgi 8-4asrlarni kamrab oladi. Bu davr Markaziy osiyo tarixining arxeologik
davriy tizimida ilk temir davriga tugri ke-ladi. Markaziy osiyo kadimgi dunesining
ikkinchi boskichi esa, miloddan avvalgi 4 asr oxirlaridan to milodiy 4 asrgacha
bulgan davrni uz ichiga oladi. Bu davr tarixi Markaziy osiyoda kuldorlik
davlatlarining paydo bulishi, rivojlanishi va ularning inkirozga yuz tutishi bilan
tavsiflanadi. Ka-dimgi dunening dastlabki boskichi-ilk temir davridir. Kishilik
tarixida ilk temir davrining boshlanishi bi-lan yangi tarixiy zamon boshlanadi. Bu
davr bilan boglik xolda jamiyat iktisodiy-ijtimoiy xaetida tub uzga-rishlar yuz
beradi. Arxeologik materiallarning guvoxlik berishicha, bu davrda 4 ta soxada tub
uzgarishlar yuz bera-di:
75
1. Mexnat kurollari ishlab chikarish va uy-ruzgor buyumlari yasashda ilk bor
temirdan foydalanishga uti-ladi, temirning ishlab chikarishga kirib kelishi mexnat
unumdorligining keskin darajada rivojlanishiga olib keladi;
2. Bu davrda magistral kanallar kurish boshlanadi. Bu esa, sun`iy sugorish tizimini
yaxshilaydi, dexkonchilik va undan keladigan doimiy daromad axolining ishonchli
yashash manbai bulib koladi;
3. Dexkonchilik bilan shugullanuvchi yirik axoli punktlarida nufuzli jamoa
a``zolarining atrofi mudo-faa devorlari bilan uralgan karorgoxlar paydo buladi,
ya``ni xokim urdasi(tsitadeli) rasmiylashadi.
4. Chorvador axoli orasida kabila oksokollari va ularning baxaybat oilaviy
mavzoleylari vujudga keladi.
Ilk temir davrining yukorida sanab utilgan 4 ta xu-susiyati Markaziy osiyo axolisi
xaetida tub ijtimoiy-iktisodiy va mulkiy uzgarishlar yuz berganligidan dalo-lat
beradi. Shu bilan birga ular ilk temir davri jamiyat tarkibi, madaniyati va siesiy
tuzumi xakida fikr yuri-tishga imkon yaratadi. Agar biz ana shu mezondan kelib
chikadigan bulsak, Markaziy osiyo kadimgi dunesining davst-labki boskichi xarbiy
demokratiya printsiplari asosida kurilgan boshkaruv tizimini kuramiz. Bu
boshkaruv ti-zimi boshida kabila aslzodalari, kabila oksokollari va koxinlar turgan
Markaziy osiyoning shimolida xususan, ka-dimgi Xorazmda ilk temir davrining
ana shu 4 xususiya-tidan 2 tasi Markaziy osiyoning shimoliy sharkiy viloyatla-rida
(Fargona vodiysi va Toshkent voxasida) 1 tasi va janubida esa, 3 tasi uz ifodasini
topgan. Arxeologik materiallarda namoen bulgan ilk temir davrining bu xu-
susiyatlari Markaziy osiyoda xuddi shu davrda agrar taraqqiyot yunalishi asosida
shaxarlarning paydo bulishi jamiyat-ning sinflarga bulinishi va dastlabki xarbiy
demokra-tik davlat uyushmalarining paydo bulishidan guvoxlik beradi. S P Tolstoy
"Katta Xorazm"davlatining tashkil topish boskichini xuddi shu davr tarixiy jaraeni
bilan boglaydi. Shuningdek, "Kadimgi Baktriya"podsholigi xam shu davrda tarkib
topgan edi. Bu davrning eng muxim xu-susiyatlaridan yana biri Markaziy osiyoda
anik xududiy chega-raga ajralgan 2 ta xujalik majmuining tashkil topishi edi.
Birinchi xujalik majmui kuchmanchi sak kabilalariga xos bulib, ularning
chorvachilik xujaligida bu davrda mulkiy tengsizlikning usishi kuzatiladi. Ikkinchi
xu-jalik majmui esa,sugorma dexkonchilik asosida kurilgan ziroatchilikning utrok
xujalik yuritishi faoliyati bilan boglik edi. Shu davrda dexkonchilik olamida bir
necha ta-rixiy madaniy xujalik viloyatlari dexkonchilik markaz-lari tarkib topgan.
Antik davrga kelib, bu markazlarda usha davr tsivilizatsiyasining eng kadimgi
uchoklari paydo buldi. Bular Kadimgi Baktriya, Sugdiena, Margiena (geo-grafik
xudud-Turkmanistonning Mari viloyati), Parfiya (Turkmanistonning Ashgabad
viloyati va unga yakin bulgan shimoliy-sharkiy Eron erlari karagan,axolisi Par-
fiyaliklar), Xorazm, Choch (Sirdarening urta xavzasi, xo-zirgi Toshkent viloyati va
76
janubiy Kozogiston erlari), kadimgi Fargona va Ustrushona(ilk urta asrlarda
xozirgi Jizzax va Xujand viloyatlariga tegishli xududlar shu nom ostida
tushunilgan) edi. Ularning xar biri chukur ildiz otgan uz moddiy madaniyatiga ega.
Shu bilan birga ular-ning moddiy madaniyati Markaziy osiyo mintakasiga xos
umu-miylik uxshashlik shuning- dek, aloxidalik xususiyatlari xam mavjud.
Dexkonchilik olamida ruy bergan muxim xususiyat shun-daki,bu davr moddiy
madaniyatida 2 zona buylab rivojla-nish davom etdi. 1-chi zona Amudare,
Zarafshon va Kash-kadare xavzalari doirasidagi, 2-chisi esa, Sirdare xav-zasi
doirasidagi viloyatlarni kamrab olgan edi. 1-chi zonada kadimgi Baktriya, Sugd,
Xorazm davlatlari mavjud bulib,ularning moddiy madaniyatida kadimgi shark
tsivi-lizatsiyasi yutuklari asosida tashkil topgan yuksak ri-vojlangan dexkonchilik
an``analari etar edi. Bu zona xu-narmandlari kulolchilikda kulolchilik charxidan
keng foydalanganlar va ular ishlab chikargan maxsulotlar to-var xarakteriga ega
bulgan. 2-chi zona tarkibiga Choch,kadimgi Fargona va Ustrushona viloyatlari
kirgan. Bu zona moddiy madaniyatida 1-chi zona xunarmandchilik xu-jaligida
kuzatilgan yuksaklik kurinmaydi. Ayniksa, bu koloklik kulolchilikda kuzga yakkol
tashlanadi. Markaziy osiyo kadimgi dunesining 3-chi muxim xususiyati bu ulkada
urbanistik taraqqiyotning uziga xosligi va kuldorlik davlatlarining vujudga kelishi
edi. Markaziy osiyo kadimgi tarixining 2-chi boskichi boshlarida uning janubida
2ta davlat tarkib topdi. 1-chisi yunon-Baktriya davlati, 2-chisi Parfiya podsholigi.
Shuningdek, ular bilan deyarli 1 vaktda Markaziy osiyoning shimolida yarim
kuchmanchi va yarim utrok Kanguy (Xitoyliklar tushunchasida Davandan garbda
joylashgan yurt xozirgi Toshkent voxasi, Chimkent viloyati va Sirdarening kuyi
xavzasidagi erlar) va Davan (Xi-toyliklar tushunchasida Fargona vodiysi)
davlatlari xam tarkib topdi. Milodiy eraning boshlarida Markaziy osiyoning
janubida Kushonlar davlati paydo buldi. Markaziy osiyo ka-dimgi dunesining 4-chi
muxim xususiyati shundaki, shu davr 2-chi boskichi davomida san``atda,
me``morchilikda, mudofaa inshootlari kurilishida xunarmandchilikning kator
tarmoklari doirasida nixoyat usha zamon mafkura-sida yunon madaniyati
an``analari ma``lum darajada uz aksini topa bildi. Eng muximi shuki, aynan shu
davrda turkiy zabon kabilalarning Markaziy osiyoning ichki rayon-lariga faol kirib
kelishi yuz berdi. Bularning xammasi Markaziy osiyo xalklari tarixidagi eng
muxim vokealar bulib, xalkimiz utmish tarixining murakkab saxifalaridan gu-
voxlik beradi. Dastlabki kuldorlik davlatlari Salav-kiylar, Yunon-Baktriya,
Kadimgi Xorazm, kadimgi Far-gona, Kang davlatlari katta er egalari sifatida ishlab
chikarish ob`ektlari va kurilish inshootlari mulkdori sifatida kul mexnatidan keng
kulamda foydalanmaydilar. Chunki usha zamon jamiyati asosida erkin jamoa
a``zolari tashkil etadi. Fakat Kushrnlar saltanati davridagina kul mexnatidan davlat
mikesida foydalanish kuchaydi. Birok u xam cheklangan edi.
77
Markaziy osiyoning tabiati va xujaligi xakidagi xalklari xaeti xakidagi ilk manba
zardushtiylik dini-ning mukaddas kitobi "Avesto" xisoblanadi. Avesto er av 7-6
asrlarda paydo bulgan. Bu asrda markaziy osiyoning kadimgi davlatlari Xorazm,
Sugdiena,Baktriya,Margiena kabi davlatlar tabiati guzal va boy kurkam
mamlakatlar sifatida tilga olinadi. Bu davrga oid geografik tasav-vurlar Bexistue
ezuvlarida xam uz ifodasini topgan Be-xistun toshlariga Markaziy osiyo kishlok
xalkla-ri,kadimgi viloyatlar, ulkaning kadimgi tabiati va xu-jaligi xakidagi
ma``lumotlarning er av 6-asrda ezib koldirishgan. Bu davrga oid geografik
tasavvurlar bizga ma``lumki er av 7-6 asrlarda markaziy osiyoda Eroniy forslar
xukmronlik kilgan va ulka tabiatiga oid geo-grafik tasavvurlarga ega bulgan. Mana
shu manbalardan bizgacha etib kelgani Yunon va kisman Xitoy manbalari-dir. Bu
manbalar ichida 5-asrda yashagan yunon olimi Ge-rodot kadimgi fors manbalari
asosida tuplagan geogra-fik ma``lumotlari dikkatga sazovordir. Uning asarlarida
usha vaktda Markaziy osiyo xududlarida yashagan issedonlar xakida kizikarli
ma``lumotlar Yunon va Rim olimlari Kvint Kurtsiy Ruf(I asr),Strabon(mil.av I
asr), Pliniy starshiy (eramizning I asri), Arrian (II asr), Plutarx(I-II asrlar)
Ptolemey (II asr), Polibey (mil.av IIasr), Pompey Trog (eramizning II asri) kabi
olimlarning asarlari or-kali bizgacha etib kelgan. Bu asarlarda gullab-yashnagan
ulka Sugdienaning orfografi va gidrografi ob`ektlari tasvirlangancha tushurilgan.
Yunon va Rim manbalarida Amudare-oks, Sirdare-yaksart, Zarafshon-Politiliy deb
ezilgan. Zarafshon daresi xakida eramizning III as-rida yashab ijod etgan Kvint
Kurtsiy xam yaxshi ma``lumot ezib koldirgan. Jumladan,Sugdienaning katta
kismini maxalliy axoli Pameshden deb ataydigan dare okib utadi. U avval tor
uzandan okib utadi. Sungra tor gorga okib tushadi va kuzdan goyib buladi. Birok
xar doim darening mavkeyi eshitilib turadi er usti esa,doimiy ravishda zax deb
utiladi. Mana shunga uxshash fikrlar Rufning za-mondoshi Strabon asarlarida xam
baen etilgan Strabon uzining 17 ta kitobidan iborat "Geografiya"nomli asa-rida
Markaziy osiyodagi chullar va darelar urni asosiy xususiyatlari va asosiy
tafovutlarini kursatib utadi Chunonchi,u tajang va Murgob darelari xavzasidagi
ulka-ning obod va yaxshi joylar ekanligini ta``riflaydi Strabon asosiy darelardan
Sirdare xakida fikr bildi-rib, Sirdareni Sugdienaning sharkiy chegarasi deb xi-
soblaydi va darening shimoliy sharkida skif kabilalari yashashini e``tirof etadi
Antik davr Yunon olimlaridan Klavdiy Ptolimey Markaziy osiyo tabiiy
geografiyasiga oid anik va nisbatan mukammal ma``lumotlarni ezib kol-dirgan
Ptolemey 90-168yillarda yashagan mashxur geo-graf,matematik,fizik va astronom
olimdir U kartograf va mamlakatshunos sifatida mashxur bulib 8tomlik "Geo-
grafiyanoma"asarini ezib koldirgan U geografiya asari-ning 6-chi kitobida
markaziy osiyoning tekislik kismi tabiati va axolisi,asosiy karvon va shaxarlarini
keng tasvirlaydi Bundan tashkari u uzi tuplagan barcha ma``lu-motlarni tuplab,shu
78
jumladan savdogarlar, sayexlar, ta-biatshunoslar va tarixchilar ma``lumotlari
asosida 27 kartadan iborat "Dune kartasini"tuzadi Gradus turi asosida ishlangan bu
xaritalar uz davriga nisbatan ilmiy jixatdan yukori darajaga ega bulib, 23kartasida
Marka-ziy osiyoning 81-147shk va 35-63 shk orasidagi kismi tasvirlangan Bu
kartada Amudare, Sirdare, Zarafshon darelari, Tajang, Murgob darelari tushirilgan
Undan tashkari Ptolemey xaritasida Amudare bilan Sirdare orasidagi erlar
Transoksiana ya``ni Oks-amudarening narigi egidagi erlar deb atalgan Bu kartada
yirik geo-grafik nomlardan Sugdiena, Margiena, Parfiya va Bak-triya, Ariya kabi
davlatlar bilan birgalikda Marokanda, tribaktra, Guriana kabi shaxarlar xam
kursatilgan Yirik darelar boshlanuvchi Koshdi, Sugdi, Ikaus, Baktriya, Abzay va
boshka toglar xam tasvirlanadi.
Ptolemey kartasida garchi ayrim chalkashliklar bulsada, birok keyingi davrlardagi
Markaziy osiyo xakidagi geo-grafik bilimlarning rivojlanishiga asos buldi Marka-
ziy osiyo tabiati xakida geografik bilimlarning, tasav-vurlarning shakllanishida
antik davr Yunon-Rim man-balari bilan birgalikda Xitoy manbalari xam muxim
axamiyat kasb etadi (Si-Ma-tsyan mil av 11-1asrlar "Istoricheskie zapiski", Ban`
Gunn mil.av 1-asr "1-chi Xan dinastiyasining tarixi") Xitoy tarixchi va sayyoxlari
Ya Bichurin inkilobdan oldin I.Grigor`ev, I Mushketov, S.Umrzokov tomonidan
ancha keng urganilgan Mazkur tad-kikotchining sezishicha, Xitoy elchisi Chjan
Tszyan er av 11-asrda Markaziy osiyoga saexat kilan va bu saexati davomida
xilma-xil tarixiy va geografik ma``lumotlar tuplagan Chjan Tszyan Ili
vodiysi(xozirgi Kirgiziston-ning togli vodiysi)manzarasini,janubiy Kozogistonning
togli vodiylari dasht va chullarining tabiati xakida fikr yuritgan Shuningdek,sayex
uz-uzidan boshka Xi-toyliklar tuplagan manbalar asosida er av asrlardaek
Markaziy osiyo va Kozogiston tog tizmalari tasvirlangan xaritalarni yaratishgan Bu
xaritalarda Kirgiziston tiz-masi,Talas olatogi Kakshaltov tog tizmalari, Balxash va
Issikkul,Chuv daresi va shaxarlar tasvirlangan.
1
Antik davr ma``lumotlari shuni kursatadiki, Mar-kaziy osiyo tabiiy
geografiyasi
urganganlik
va
uzlash-tirganlik
darajasi
ilk
tsivilizatsiya
markazlaridagi il-miy darajalarga yakin bulgan.
2
Antik davr geografik ma``lumotlari mukammal bulmay nisbatan
kamchiliklardan
xam
xoli
emas.
Ulkaning
kuplab
ob`ektlari
xakida
ma``lumotlarning yukligi, ma-xalliy axolining bu davrga oid geografik
bilimlarning saklanib kolmaganligi antik davrga xos xususiyatlardir.
3
O‟rta Osiyo xakidagi antik davr geografik ma``lumotlari ancha cheklangan
va xatto kamchiliklari bul-sada, birok keyingi tarixiy boskich urta asrlarning em-
pirik bilimlari va nazariy umumlashmalari uchun zamin yaratadi.
79
Qadimiy yozma manbalarga qaraganda,mil.av.1ming yil-likning yirtalarida Yirta
Osiyo xududida ilk davlatlar bulgan. Bu davlatlar Atrea, Gurgon, Murgob, Kunduz
dare-larining xavzalarida Amudare,Zarafshon etaklarida joylashgan.
Mil av 6-5asrlarda toshga uyib ezilgan Axamoniy ezuvlarida saklarning 3
kabilaviy birlashmalari kursa-tib utilgan.
"Saka-tigraxauda"- bular Sugdienaning shimoli-sharkida, Sirdarening ung
tomonida Toshkent oblasti, Yettisuv,janubiy Kozogiston erlarida yashaganlar.
Tadki-kotchilarning aytishlaricha,bu nomni "chukkoyma kalpok kiygan saklar"
deb tarjima kilish mumkin.
"Saka-tiay-taradaraye"- "dare naregidagi saklar" Kadimiy Eron tilida "dare" suzi
dengiz eki dare degan ma``noni xam ifodalar edi. Shu sababli saklarning bu
kabilalarini "dengizning naregidagi saklar" degan nom bilan xam ataganlar. Bu
kabilalar Sirdare va Orol den-gizi etaklarining narigi tomonida yashaganlar.
"Saka-xaumavarka"-kadimiy Eron manbalarining ma``lumotlariga karaganda, bu
kabilalar Markaziy osiyoning markaziy va janubiy kismida yashaganlar Sugdiena,
Bak-triya, Xorazm va boshka viloyatlarning nomlari bulgan xolos, lekin shu
viloyatlarda yashagan axolining nomlari xech kaerda tilga olinmaydi. Saka-
xaumavarga jangovor kabilalarning katta ittifoki bulgan deb kat``iy aytish
mumkin. Bu kabilalarning bir kismi utroklik xolatiga kuchib, dexkonchilik bilan
shugullana boshlagan. Natijada, ularning katta kismi toglarda, chullarda kuchib
yurgan ut-rok bulib yashagan kabilalar esa, "Sugdlar, Baktriyaliklar, Fargonaliklar"
deb ataladigan bulib kolgan A.Makedonskiy istilosiga kadar, bu kabilalar Sirdare-
ning kuyi okimidagi erlarda va Orol dengizining shi-molida yashaganlar.
Turli kadimgi tillar ezma manbalardagi Baxdi, Bak-trish, Baktriena, Baxli,
Baxlika(xind manbalari) yirik ulka va davlatning nomidir Baktriya bu baxdi, baktra
da-resi (xozirgi balxob) nomi bilan boglikdir. Baktriya erlari-bu Afgonistonning
shimoli-sharkiy kismini, janubiy Tojikiston, Surxondare viloyatini uz ichiga olgan
"Avesto" ning yasht kitobida tilga olingan "Sugd makoni Gava"-Sugdienaning eng
kadimgi viloyati bulishi mumkin.
Sugdiena- bu Zarafshon, Kashkadare voxalarida joy-lashib, janubi-sharkda
Baktriya va shimoli-garbda Xo-razm bilan chegaradosh bulgan. Sugdiena muxim
savdo yul-larining chorraxasida joylashgan. Sugdienaning markazi Marokanda
shaxri bulgan Sugd tilida Smorakanda, olim-lar fikriga kura, uchrashuv,anjumanlar
joyi" Sugdiena-ning Yerkurgon, Uzunkir degan shaxar markazlari xam bulgan.
Xorazm "Avesto"da Xvarizam,kadimgi fors tilida Xvarazmish, kadimgi Yunon
tilida Xorosmiya deyilgan. Xorazm edgorliklari mil.av IX- III asrlarga oid Amiro-
bod madaniyati nomi bilan atalgan.
"Katta Xorazm" davlati tarkibiga Girkanlar, Par-fiyaliklar, sarashlar va tamakeylar
erlari xam kirgan Xorazm davlatining markazi Marv va Xirot atrofida bulgan.
80
Mil.av 6-asrning urtalariga kelib, Axamoniylar podshosi Kir-11 uz lashkarboshisi
Garpakka kichik osiyodagi shaxar davlatlarni bosib olishni buyuradi. Uzi esa,
Bobil, Markaziy osiyo xududlariga viloyatlarni (Baktriya, Xorazm, Sugdiena,
Margiena va boshkalar) va Misrni bosib olishga tayergarlik kura boshladi.
Kadimgi dune mualliflari Gerodot, Ksenofont ma``lumotlaridan xulosa
chikaradigan bulsak, mil.av 545-539 yillarda Kir-11 sharkiy Eron viloyatlari va
Mar-kaziy osiyodagi Xorazm, Sugdiena, Margiena viloyatlari va sak kabilalarini
uziga buysundiradi. Lekin shuni ta``kidlash lozimki, Kir 11 markaziy osiyoni kay
tarzda bosib olganligi tugrisida anik ma``lumotlar saklanmagan.
Mil.av 539 yil Kir-11 Bobilni buysundirib, Misr yurishiga tayergarlik kuradi.
Lekin markaziy osiyodagi axvol bu yurishni keyinga koldirishga majbur kildi.
Kuchmanchi massaget kabilalari Axamoniylar davlatiga xujumlar kilib, utrok Eron
kabilalariga anchagina zien etkazar edilar. Kir11ning ikkinchi yurishi maxalliy
axolining kattik karshiligiga uchragan va kuchmanchi mas-sagetlar tomonidan tor-
mor etilgan Massagetlarga Tu-maris boshchilik kilgan Jangda Kir11 xalok bulgan.
Mil.av 522 yil sentyabrida Doro 1 taxtga utirdi. U taxtga utirishi bilanok, bosib
olingan kupgina viloyat-larda kuzgolonlar kutariladi 522 yilning oxirida Mar-
gienada kutarilgan Fraada kuzgoloni Baktriya satrapi Dodarmish tomonidan aevsiz
bostiriladi Mil av 519-518 yillar saklar Skulxa boshchiligida kuzgolon kutaradi
lekin bu kuzgolon xam bostiriladi.
Kadimgi davr muallifi Loshen uzigacha etib kelgan sak afsonalaridan foydalanib,
jasur Shirok obrazi orkali saklarning axamoniylarga karshi kaxramonona kurashini
xikoya kiladi. Bunga kura Shirok Doro1 kushinlarini xiyla bilan suvsiz saxroning
urtasiga boshlab boradi va uz yurtini shu tarika boskinchilardan saklab koladi.
Axamoniylar Eronini buysundirgach, A.Makedonskiy Markaziy osiyoga xujum
kiladi Mil av 329 yilning baxorida A.Makedonskiy kushinlari Oks(Amudare)
buylariga etib keldi. A.Makedonskiy Termizning garbiy tomonidan Amudaredan
suzib utadi. Oksdan suzib utgan Yunon-makedon kushinlarining dastlab Ptolemey
Lag boshchili-gidagi ilgari keyinrok esa, asosiy kushinlar Nautaka viloyatiga kirib
bordilar.
Bu
erdan
esa,
Iskandar
ku-shinlari
Sugdiena
poytaxti
Marokanda(Samarkand) shax-riga yul oladilar A Makedonskiy Marokandani
osonlik bilan egallaydi va bu erda bir garnizon koldirib,uzi shimoli-shark tomon
xarakatlanadi. Lekin endigi yurishlar Yunon-makedonlar uchun ogir kechdi.
Sug axolisi bir tan bir jon bulib, boskinchilarga karshi chikdi. Eng ogir janglar
Ustrushonaning togli xu-dudlarida bulib utdi Bunday janglarning birida Iskan-
darning katta kiyinchilik bilan maxalliy axolining karshiligini sindirdi Kup utmay
Baktriya va Sugdiena-ning kupgina joylarida Iskandarga karshi kuzgolonlar
kutarildi. Iskandar ikki kun ichida Yaksart buyidagi beshta shaxardagi
81
kuzgolonlarni aevsiz bostiradi. Sungra Yunonlar kuzgolon markazi bulgan
kiropolni kamal ki-ladi. Shu erda Iskandar xam yaralanadi Kiropol bosib olinadi.
329 yil kuzida Spitamen Sugdda kuzgolon kutaradi. Spitamen Marokanddagi
Iskandar koldirib ketgan gar-nizonni kirib tashlab, shaxarni egallaydi. Iskandar
yuborgan Forluk boshchiligidagi kushin Spitamendan Yak-sart buyida markaziy
osiyodagi sunggi tayanch nuktasi Aleksandriya esxatini barpo kiladi. Sungra u
Marokanda tomon yurish kiladi va Zarafshon axolisidan kattik uch oladi Spitamen
chulga chekinadi. Iskandar Baktriyada kishlaydi Iskandarga Klark boshchiligidagi
yangi kuchlar kelib kushildi. 328 yildagi janglarda Yunon-makedonlar Spitamen
ustidan galaba kozonadi. Spitamen shundan sung, saklar yurtiga kochib ketadi. 328
yilning oxirlarida Spitamen saklar yurtida xienatkorona uldiriladi Lekin Spitamen
xalok bulsada Sugd xalki boskinchilarga buy-sunishni xoxlamas edi.
Iskandar endi maxalliy zadagonlar bilan yakinlashadi. Oksiart kizi Roleanaga
uylanadi. Maxalliy zadagonlar xam Iskandar xizmatiga uta boshlaydi. Mil av 327
yil oxirlaridagina Sugdiena Iskandar tomonidan batamom bosib olinib, kuzgolonlar
bostiriladi Iskandar esa, Xindiston yurishiga otlanadi.
Iskandarning ulimidan keyin anikrogi mil.av 323 yilda viloyat satraplari
(xokimlari) urtasida xukmron-likka intilish kayfiyati kuchaydi. 3000 mingdan ortik
Yunonlar esa, uz vatanlariga kaytish maksadida yulga ot-landilar. Iskandarning
yirik lashkarboshilaridan biri bulgan Salavka kuzgolonchilarni bu yuldan
kaytarishga intildi. Birok bundan natija chikamagach, ularni uz ko-niga botirdi.
Ammo lashkarboshilar urtasida xokimiyat uchun kurash tobora kuchaya bordi.
Kuplab konli janglardan keyin imperiya garbiy viloyatlarining xokimi Salavka
mil.av 312 yilda Vavilonda uz xokimiyatini mustaxkam-ladi. Salavka mil.av 311-
302 yillarda boshka satraplar bilan jang kilib, sharkda uz xukmronligini batamom
mustaxkamladi. Shunday kilib Salavka 1 Parfiyaliklar, Baktriyaliklar, Sugdiylar,
Girkanlar ustidan uz xuk-mronligini urnatdi. Keyinchalik Salavka 1 ning meros-
xuri Antio XIII davrida Salavkiylar davlati tarkibidagi satrapliklar yana yiriklashdi.
Sharkiy viloyatlar Salavkiylar davlatining iqtisodiyotida muxim urin tutgan. Shu
maksadda Salavka 1 mil.av 293yilda uzining ugli Antioxni Sharkiy viloyatlar xuk-
mdori kilib tayinlaydi. Salavka 1 va Antioxlar davrida yangi shaxarlar barpo etish
masalasiga katta e``tibor be-rilgan. Yunon tarixchisi Iliyniyning ezishicha Margie-
nada Iskandar kurdirgan shaxarni (Aleksandriyani) ma-xalliy axoli (yunonlar
maxalliy axolini "varvarlar"deb ataydi) buzib tashlaydi. Uning vayronalarida esa,
Antiox yangi s`haxar barpo etib, uni "Antioxiya"deb atagan.
Mil av III asrda sodir bulgan tarixiy vokealarni eslar ekanmiz, birinchi navbatda
kuchmanchilar xarakati kuz ungimizga keladi. Bir tomondan Xunnlarning sharkiy
Turkistonga kirib kelishi, ikkinchi tomondan u erdan oechjilarning garbga
chekinishi, ularning beshta kabila ittifoki asosida Fargona vodiysiga kirib kelishi, u
82
erdan Jizzax va Samarkand orkali janubiy Sugdiena ya``ni Nakshabga kirib kelishi
sungra, ularning Baktriya tuprogida karor topishi kuzatiladi.
Salavkiylar davlatining siesiy va iktisodiy ildiziga erli kuchmanchilar kup putur
etkazgan. Masalan, mil.av 4-asrning oxiri III asrning boshlarida kuchmanchi dax
kabi-lalari (uz vatani Ikki dare oraligidan chikib) amudare-ning chap soxiliga
xozirgi janubiy Turkmaniston erla-riga yurish kiladi va Margienada Iskandar
kurdirgan Aleksandriyani vayron etadilar. Mil.av 280 yilda Sa-lavka I vafot etadi.
Antiox IVning tungich ugli sifatida Salavkiylar davlatiga bosh bulib koladi. Shu
yildan boshlab Antiox I ning faoliyati sharkiy viloyatlarda se-zilmaydi. Chunki
garbiy viloyatlardagi xarbiy vaziyat uning kushin bilan birga bulishini takozo etadi.
Markaziy osiyoning Salavkiylar davlati tarkibida bulishi bu zaminda xalkaro
savdoning rivojlanishiga turtki buldi. Markaziy osiyoning garbiy va janubiy
mamlakatlari xalki bilan savdo kilishga keng imkoniyatlar tugildi. Shu bilan birga
maxalliy savdo xam rivoj topdi.
Salavkiylar sulolasi xukmronlik kilgan davrda ular-ning davlatida Yunon-
makedonlar xarbiy kuchiga tayanib, shavkatsiz repressiyalar siesati utkazilaverdi.
Ular ma-xalliy madaniyatning rivojlanishini xar tomonlama cheklab kuydilar.
Fakat Yunon madaniyatini eyish va uning shuxratini oshirish bilangina
shugullandilar.
Yunon-makedoniyaliklar xarbiylarning Baktriyada va Sugdda yarim asr davom
kilgan xukmronligi maxalliy axoli madaniyatini boyitishga erdam bermadi. Usha
za-monda bizga etib kelgan juda kam mikdordagi edgorliklar Markaziy osiyoda
yunonlar ta``siri tarkalganligidan dalolat beradi.
Salavkiylar maxalliy aristokratiya bilan Yunon-makedoniyalik aristokratiyani
keltirish siesatidan voz kechganliklari va xalk ommasining istilochilarga karshi
kurashi asta-sekin kuchayib borganligi, uning natija-sida mil av IIIasr urtalarida
Yunon-baktriya davlati ajralib chikadi. Bu davlat kuldorlikka asoslangan bulib,
salavkiylarning Baktriyadagi vorisi Diodot tarafidan asos solingan markazlashgan
monarxiya shaklidagi yunon-baktriya davlati teppasida podsho turgan Baktriyaning
Salavkiylardan ajralib chikishiga Diodotdan tashkari Yevtidem xam aralashgan U
xuddi usha vaktda Sugdiena xo-kimi bulib, u Diodotga tobe edi. Usha kezlarda
Baktriyada Salavkiylarga karshi maxalliy axoli kuzgolon kutaradi. Diodot esa
bundan uz foydasiga foydalanadi. Uz musta-killigiga erishgan Baktriya Diodot 1
davrida kudratli davlatga aylandi. Oliy xokimiyat uchun kurashgan Yevtidem mil
av 212 yilda Yunon-baktriya davlatining podshosiga aylanadi. U uz
xukmronligining dastlabki yillarida Baktriyada uz mavkeini mustaxkamlash bilan
shugullandi. Mil av 199-167yillar mobaynida Demetriy (Yevtidemning
ugli)xukmronlik kilgan. Uning xukmronligi davrida Baktriyaning xududi
kengayadi Isloxotlar utkaziladi. Uning zamonasida Amudare soxilida Termiz
83
shaxri kad kutaradi. Bu shaxar Yunon-baktriya davlatini ayniksa Xindiston
ulkasining shimoliy viloyatlari bilan ikti-sodiy va savdo alokalarini rivojlantirishda
muxim rol uynadi. Xullas, Yevtidem, Demetriy, Yevkratid Xindiston-ning shimoli-
garbiy kismi, Amudare Sirdare urtasidagi katta erlar kushib olinadi. Davlatning
poytaxti shimoliy Afgonistondagi Baktro shaxri edi. Davlat bir necha sat-
rapliklarga bulingan bulib, ma``lum darajada mustakil bulgan Yuksak darajadagi
iktisodi, xunarmandchiligi shaxarlari bilan mashxur buldi. Ellin madaniyati va ma-
xalliy madaniyatlarning kushilishidan uziga xos madaniyat yaratilgan. Tovar-pul
munosabatlari yuksak bulgan Pul tizimi kumush va bronza tangalardan iborat bulib
at-tik(tetradraxma) tangalaridan iborat bulgan.
Mil.av 11 asrning 4-chi choragida (ba``zi manbalarda aytilishicha, mil.av 166yilda)
Yunon-baktriya podsholigi sak va yuechji kabilalari tomonidan istilo kilinadi.
Yunon manbalarining ezishicha bu davlat asiy, pasian, sak va toxar kabilalari
tomonidan barxam berilgan Xitoy manbalari esa, Yunon-baktriya podsholigini
fakatgina yuechji kabilalari istilo kilganlar deb ezishgan. Sirdarening urta
okimlarida xozirgi Toshkent va Sirdare viloyatlari xamda janubiy Kozogiston
erlarida yashovchi kadimgi shak kabilalarining makedoniyalik Is-kandar kushinlari
va Salavkiylarga karshi kurashlari jaraenida mil.av III asrda yarim utrok Kang
davlati tash-kil topdi. Bu davlat xalkining asosini shu erda yashovchi tub erli axoli
bir kancha kuchmanchi va yarim kuchmanchi ka-bilalar tashkil etgan. Bu zaminda
yashlvchi kadimgi Eron tilida suzlashuvchi tub erli xalklar janubiy Sibir, Ol-
toy,sharkiy Turkiston, Yettisuv viloyatlarida yashovchi turkiy tilda suzlashuvchi
kabilalar bilan yakinlashadi. Natijada mil.av 11-1 asrlarda Sirdarening urta okim-
lari rayonlarida turkiy tilda suzlashuvchi yangi etnos vujudga keladi. Milodiy
eraning boshlarida bu yangi et-nos son jixatidan kupayib kupgina viloyatlarda uz
us-tunligini ta``minlay va ular aloxida kangar elati bulib shakllanadi. Ana shu elat
birligi asosida tarkib topgan Kang davlati uzbek xalki tarixida rosa etti asr yashadi.
Kang davlatining emirilishi bilan(5-asr urtalarida) uning tarkibidagi elat va
kabilalar tarkalib ketadi. Uning urniga yangi siesiy uyushmalar va etnik birliklar
vujudga keladi. Ana shunday siesiy uyushmalardan biri ilk urta asrlarda
Sirdarening urta va kuyi okimlarida tarkib topib 11 asr davomida kadimiy etnik
nomni sak-lab kolgan. Kangarlar kabila ittifoki edi Keyinchalik parchalanib
ketgan. Kangarlar kabila ittifokining av-lodlari Kanglilar nomi bilan uzbek xalki
tarkibida singib ketgan Kang davlati va uning xalki Kangarlar xa-kida
ma``lumotlar Xitoy manbalarida, "Avesto"da va ba``zi bir yunon mualliflari
asarlarida uchraydi. Ammo bu ma``lumotlar juda kiska Kang davlatiga karashli
erlar 1 necha viloyatlarga bulingan. Ularni boshkargan boshlik-lar jobgu eki
ebgular deb atalgan. Tobe viloyatlarga ka-dimgi Xorazm Sugd erlari Urol togoldi
rayonlari kir-gan. Kadimgi manbalarda Kang davlatining chegarasi anik
84
kursatilmagan. Kang davlatining asosiy erlari Toshkent voxasi,Talas vodiysi,Chu
daresining kuyi okimlari undan to Sarisuv daresigacha bulgan xududlarni uz ichiga
olgan. Uning poytaxti 2ta edi Olimlar uning kishki poytaxti sifatida Kangdiz-
xozirgi kanka shaxar xarobasi ekan-ligini anikladilar Kang davlati parchalanib
ketgach, Kanka Shosh davlatining poytaxtiga aylandi. Kang davla-tining ezgi
poytaxti manbalarda eslatib utilgan Tar-band-xozirgi utror shaxri xarobasi shaxri
edi. U Kang davlati parchalanib ketgach(5asrning urtalarida) Shosh davlatining
tarkibiga kirgan Kanka Toshkent voxasida, Sirdarega yakin erda joylashgan. U mil
av III-asrda buned etilgan.
Ushbu davlat xakidagi ilk ma``lumotlar Chjan Tszyan (mil.av 128 y) ezma
manbalarida uchraydi. Ushbu davlat tarkibiga Markaziy osiyoning Amudare va
Sirdare urtasidagi erlar(Baktriyadan tashkari) kirgan Poytaxti Bityan shaxri bulgan
Xitoy manbalariga karaganda, davlat axolisi 600000 kishini tashkil etgan.
Kushindagi askarlar soni esa, 120000 xarbiydan iborat bulgan Kang davlati konfe-
deratsiya shaklida bulib, mil.av 1 asr-milodiy 1 asrda 5 ta mustakil mulklar kirgan
Bu mulklar kuyidagilar Su-se(Kesh-xozirgi Kashkadarening sharkiy kismi), Fumu
(Zarafshon vodiysi), Yuni (Choch-Toshkent viloyati), Gi (extimol Buxoro) va
Yuegan (Urganch -Xorazm). Mil.av 1 va milodiy 1 asrlarda Kang davlati iktisodiy
jixatdan ancha rivojlangan davlat edi. Davlatning asosiy axolisi asosan utrok va
yarim utrok bulib, uning xududida kuch-manchi chorvadorlar xam yashar edi.
Utrok
axoli
asosan
vo-diyda
yashab
dexkonchilik,
bogdorchilik
va
xunarmandchilik bilan shugullanib kelgan Voxada yashovchi utrok axoli
dexkonchilik bilan bir katorda chorvachilik bilan shugul-langan. Yezma
manbalarda Kangarlarning sut va katiklari mulligi va kuplab zotli otlari borligi
aloxida ta``kid-lab utiladi. Ularning eng ashaddiy dushmanlari usun ka-bilalari edi.
Mil.av 11-1 asrlarda Usunlar Xitoy im-peratorlari bilan yakinlashib, Xunlar va
Kangarlar bilan kurash boshlaydilar, lekin kangarlar ularni uz xududla-riga yakin
yulatmaydilar. 3-4 asrlarda Kang davlati bir necha mustakil mulkliklarga bulinib,
barxam topadi.
Davan davlati kaysi asrda paydo bulib, kachon inki-rozga yuz tutganligi
xakida xech kanday ma``lumot yuk. Fakat mil av 11-1 asrlarda kudratli uyushma
bulganligi xakidagi kiska ma``lumotlar saklangan xolos. U axamo-niylarga
tobelikdan xolos edi. U Xorazm kabi makedo-niyalik Iskandarga xam tobe emasdi
Kadimgi Fargona davlati-Davan mil av 11-asrda emas balki ancha avval mil av III
eki 4 asrlardaek Markaziy osiyo tarixida shakllangan davlat sifatida mavjud edi. U
kadimda Parkan deb ata-lib, Davan nomi esa, Xitoylar tomonidan berilgan nom-
dir. Mil.av 11 asrda ya``ni Xitoy elchisi Chjan Tszyan bu yurtga kelgan davrlarida
kadimgi Fargonada kuchli siesiy davlat tizimi shakllangan edi. Davlatning poytaxti
Er-shin-xozirgi marxamat shaxar xarobasi xisoblanadi. Mil.av 11-1 asrda Xitoy
85
manbalari koldirgan ma``lu-motlarga kura,Davanda dexkonchilik madaniyati avj
olgan. Yilkichilik rivojlangan Chjan Tszyanning ma``lumotlariga karaganda, bu
zaminda xammasi
bulib,70 ta obod shaxarlar bulgan.
Ular
garbda
kanglilar,shimolda usunlar, sharkda esa uygurlar bilan yakin alokada bulishgan.
Markaziy osiyo xu-dudlarida Eftalitlar davlati karor topgach, kadimgi Fargona
davlati uz mustakilligini yukotgan. Iktisodda asosiy urinni kishlok xujaligi
egallagan. Dexkonchilik bilan shugullangan axoli arpa,sholi,beda kabi turli ekinlar
ekkanlar. Shuningdek ular uzumchilik bilan xam shugullanganlar. Odamlari
chukur kuzli,sersokol,savdo-sotikda moxir, xotinlarini xurmat kiladi.
Mil.av 1 milodiy 4 asrlarda Markaziy osiyoning katta kis-mi Afgoniston,
Pokiston, shimoliy Xindiston va boshka bir kator erlarni uz ichiga olgan Kushon
imperiyasi Markaziy osiyo xalklari tarixida muxim axamiyatga ega buldi. Mil.av 1
asrga kelib, katta yuechji uyushmasiga 5 ta xo-kimlikda Guyshuan (Kushon)
xokimligi ancha kuchayib, xu-dudi kengayib bordi. Uning vorisi Vima Kadfiz
davrida Kushonlarga Xindistonning kattagina kismi buysunadigan buldi. Kanishka
1 davrida Kushon podsholigi uzining ri-vojlangan pallasini boshidan kechirgan.
Markaziy osiyoda Ku-shonlarning shimoliy chegaralari O`zbekiston janubidagi
Xisor tog tizmalaridan utgan xamda togli Dovon-da(Darband) chegara devorlari
kurilgan Kushon davri ik-tisodi xakida gap ketar ekan, Kushon tangalariga tuxtalib
utish joizdir. Bu tangalar davlatda rivojlangan pul tartibi bulganligidan darak
beribgina kolmasdan, to-var-pul munosabatlari rivojlanganligini xam kursa-tadi.
Kushon davlati savdo munosabatlarida "Buyuk ipak yuli"ning axamiyati katta
bulgan Kushon davlatida kish-lok xujaligi xam yaxshi darajada bulgan.
Tekisliklarda sugorma dexkonchiliklar bilan birga chorvachilik xam ri-vojlangan.
Kusho podsholigi Tiokratik davlat bulib, podsho mamlakatning bosh koxini xam
xisoblangan. Pod-sholik satrapliklrga bulingan bulib,satrapliklar bir muncha
mustakil siesat yuritganlar Milodiy III asrning 1-chi yarmi eki urtalarida Kushon
davlati tugatiladi Baktriya-toxariston sosoniylar kuliga utib, sosoniylar sulolasi
tarafidan boshkarilgan. Ular esa uz navbatida Kushonlar nomi bilan davlatni idora
kilganlar.
Xitoy O‟rta osiyo Xindiston va yakin shark mamlakatla-rini uzaro
boglagan kadimgi savdo yuli tarixga "Ipak yuli" bilan mashxurdir. Bu yul orkali
kadimgi Xitoydan Markaziy osiyo Xindiston Eron va yakin shark mamlakatlariga
asosan ipak olib ketilgani uchun uni ipak yuli deb atashgan. Bu yul fanga atigi XIX
asrning 70 yillarida nemis olimi K Rixtgofen tomonidan "Ipak yuli"nomi bilan
kiritildi. Unga kadar "ipak yuli" "Garbiy meri-dional yul" deb atalib kelinar edi.
Ana shu savdo yuli-ning karvon yulining asl mazmunini tashkil etgan ipak
kanday,kachon va kaerda paydo buldi, degan savol xar bir kishida tugilishi
tabiiydir.
86
Fanda ipakning vatani deb Xitoy tan olingan. Ammo bu masalada olimlar
orasida baxslar bulib turadi. Uning vatani Xitoy ekanligini arxeologik
ma``lumotlar xam tasdiklagan. Xitoyda ipakchilikning dastlab keng tar-kalgan joyi
Xuanxe daresining kuyi xavzasida joylash-gan xozirgi Shandun viloyati
xisoblanadi. Kadimgi Xi-toyda Sian shaxri(Shensi viloyati)dan garbiy meridianal
buylab ketgan yul "Ipak yuli"ning boshlanish euktasi deb tan olingan. Uzbek
arxeologlarining Sopollitepada olib borilgan arxeologik kazishmalarga karaganda,
ipakchilik Markaziy osiyoning janubiy viloyatlarida bronza davridan (mil.av 11
ming yillik urtalaridan) mavjud. Sopollite-padan topilgan ipak matolari Xitoydan
keltirilganmi eki shu erning uzida evvoyi ipak kurtini xonakilashti-rish natijasida
paydo bulganmi xozircha bu muammo bulib kolmokda. Xitoyda to Xan
dinastiyasiga kadar(mil av IIIgacha) ipakchilik Xitoy doirasida rivojlandi. U Xi-
toyning kadimgi markazi Siandan boshlanib, Lanchjou orkali Dunxuanga keladi.
Dunxuanda u 2 ga ajraladi. Ipak yulining janubiy garbiy tarmogi Takla-makon
saxrosi orkali Xotanga, undan Yerkentga kelib, Pomir togining daralari orkali
Vaxonga undan Baktriyaning bosh shaxri Zariaspga(Balx) kelgan Balxda yul 3
tarmokka aj-ralib, uning garbiy tarmogi Marvga, janubiy tarmogi Xindistonga
shimoliy tarmogi Termiz orkali Darband, Nautak, Samarkandga karab ketgan. Ipak
yulining shimo-liy garbiy tarmogi esa,Dunxuandan Bami, Kuchi, Turfan orkali
Tarim voxasiga -Kashgarga borgan Undan Tosh-kurgon orkali Uzgand, Ush,
Kuva, Axsikent, Popga undan asht dashti orkali Xujand, Zomin, Jizzaxga, sungra
Sa-markandda Nautaka yuli bilan birlashgan. Yul Samar-kanddan garbga
Dabusiyaga malik chuli orkali Buxoro va Romitonga undan Varaxsha orkali
Poykent va Forobga borib, Amul shaxriga utgan Amulda Marvdan Urganch tomon
Amu buylab ketaetgan yulga kushilgan. Kadimda Marv shaxri uzining an``analari
va xar tomonlama ketuvchi savdo karvon yullari tutashadigan geografik kulaylik-
lariga kura,ipak yulidagi eng yirik shaxar edi. Marvdan garbga tomon ketgan ipak
yuli Tabriz va Parfiya davla-tining Nisa shaxri orkali Eronning Gekotompil,
Apaliya va Ekbatan (Xamadon) shaxarlariga va ulardan utib, Me-sopatamiyaning
Ktesafon va Bogdod shaxarlariga borgan. Undan Dajla(tigr) daresining ung soxili
buylab shimolga ketib, Antioxiya orkali Damashkka undan Tir va Kuddus
shaxarlari orkali Misrga utib ketgan. Marvdan chikkan shimoliy yul esa,Amul
orkali Urganchga undan shimoliy kaspiy buylab shimoliy kavkazga, sungra kora
dengizning shimolidan Konstantinopolga borib, bosfor va dardanel orkali urta er
dengiziga utib, Vizzantiya shaxarlarini oralagan.
Markaziy osiyo orkali Xitoydan garbga utadigan savdo kar-von yullari doimo
Sugdlar nazoratida bulgan Sugd sav-dogarlari uzlarining bu yuldagi xukmronligini
saklab kolish uchun sharkiy Turkistonda, Yettisuvda, Oltoydan to Yenisey
sohillariga kadar bulgan xududlarda shimoliy Xitoyning Shansi viloyatida
87
Dunxuan kabi kator shaxar-larda uz karvonsaroylarini va kishloklarini barpo et-
ganlar.
Shimoli garbiy ipak yuli birgina iktisodiy axamiyat kasb etmay balki u diniy-
madaniy meros yutuklarini tarkatuvchi mamlakatlararo diplomatik alokalarni
ta``minlovchi yul xam edi. Masalan, Xindistonning budda dini shu yul bilan
Xitoyga Markaziy osiyo orkali kirib kel-gan 4-8 asrlarda Xitoyning tashki olam
bilan savdo alokalari kengaydi. Xuddi shu davrda Xitoyda buddizm keng tarkaldi.
Markaziy osiyoning ma``naviy va madaniy kad-riyatlari keng kulamda Xitoyga
kirib bordi. Samarkand shaxar axli-kadimgi sugdlar xalkaro savdoda ustasi fa-rang
edi. Savdogarlar xalk orasida eng nufuzli obru-li,mutabar inson xisoblangan. Ular
fakat mol olib, mol sotuvchi va undan foyda oluvchi jamiyatning boy katlami
xisoblanmay balki, uzok safarlarga katta savdo karvoni bilan ketuvchi savdogar
diplomatlar, zie tarkatuvchilar,u eki bu xududda yangi joylarga ilgor xujalik
ixtirola-rini olib boruvchi nufuzli kishilar xisoblanardi.
Buyuk ipak yulining axamiyati jaxon jamoatchiligida katta kizikish uygotmokda
YuNeSKO bosh konferantsiya-sining XXI sessiyasida 1989-1997 yillarga
muljallangan "Ipak yuli" mulokot yuli deb nomlangan keng kulamdagi tadkikot
ishlarini amalga oshirish buyicha karor kabul kildi. Shu karor asosida tuzilgan
ekspeditsiya Markaziy osiyo-ning tarixiy tarakkieti jaraenini urganish buyicha
tadkikot ishlari boshlab yuborildi. Ipak yuli utgan ta-rixiy shaxarlardagi
(Samarkand, Buxoro, Xiva va b,,) tarixiy edgorliklarni asrash va ta``mirlash
buyicha zarur chora-tadbirlar belgilandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |