3-Mavzu. O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari rejasi

3-Mavzu. O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

REJASİ

1. Markaziy Osiyodagi dastlabki davlatlar

2. Eron Axmaniylari va Yunon maksdon qushinlariga qarshi ozodlik kurashlar

3. Kang, Fargona va toxaristan davlatlarining tashkil topishi

4. Kushon podshoxligi

Adabiyotlar:

1.Karimov İ.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. T.1998

2.Azamat Ziyo. O’zbek davlatshiligi tarixi. T.2000

3.O’zbekiston tarixi. 1-qism. A.Sagdullaev, B.Eshov tahriri ostida.T.1999.

4. A.Sagdullaev Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda. T.1996

5.O’zbekiston tarixi T.2003,2006

6.Gulomov Ya.G. Qadimgi madaniyatimizning izlaridan. T.1960
Yozma manbalarning guvohlik berishiga, miloddan avvvalgi Vİİ-Vİ asrlarda O’zbekiston hududida sugdiylar, baktriyaliklar, xorazmliklar, sak va masaget elatlari yashaganlar. (Avesto, Beruniyning «Osorul – Bokiya» kuxna ornoniy ezuvlar, yunonlik, xitoylik ezuvlar). Xorazm, Sugdiena va Baktriya aholisining assoiy qismi suniy sugorishga asoslangan dehqonshilik edi. Sak va mavsagatlar esa sherveshilik bilan shugullangan.

Katta Xorazm-Amudaryoning quyi oqimidagi shimoliy-erlar, murgab vohasi va Parfiya xudadlari, Baktriya hozirgi Surxandaryo, Tojikistonning Amudaryoga yaqin erlari va shimoliy Afganiston hududlari, sugdiena-Zarafshon daryosidan suv ishgan erlar va Kashka vohasi hududlarini egallagan. Eng qadimgi quldorlik davlatlari konferentsiyasiga Katta Xorazm va Baktriya kirgan. Sugdiena esa bu davrda mustaqil davlat sifatida faoliyat kursatmagan. Ammo quldorlik davlati Markaziy Osiyo sharoitida nisbiy xarakterge ega. Agar Gretsiya va Rimda qulshilik munosabatlari ijtimoiy taraqqietning eng yuqori shukkisiga kutarilgan va ijtimoiy turmush tarzi tula tarzda belgilangan bo’lgansa, Markaziy Osiyoda uning aksini kuramiz. Bu erda qulshilik maxlum tarzda mavjud bulsa-da jamoa mavkei katta bo’lganligindan utarakkietning yuqori darajasiga kutarila olmagan. Bu miztakadagi sharoitlar qul mehnatiga nisbatan dehkonlar mehnatini ustunroq mavkeida bo’lganishini taminlaydi. shunkim dehkon qup ishlasa, ustunroq mavkeida bo’lganishini taminlaydi va foyda oldi. Yozma manbalarda qadim zamonlarda Amudaryo-Oks, Sirdaryo_Yaksarta va Zarofshon esa Politimit deb atalgan. Markaziy Osiyoning keng shul hududlarida yashagan xalqldar Yunon manbalarida Skiflar nomi bilan yuritilgan. Yunon muarrixlarining malumatlariga qaraganda, skiflar qadimda garbda Dnepr daryosidan tortib sharqda tyanshan toglarigasha shuzilgan dasht va soxralarda yashaganlar. ularning kabilalari Massaget, Dax Sak (shak), Debrik kabi nomlar bilan otalgan. Qadimgi skif mabilalarining Volga, Don, Dnepr, Dunay daryoelari buylarida yashaganliklarini kaid etgan elim. A.B.Ditmer «Skifiyadan Elefantingasha» nomli asrida «skiflar o’rtaOsiyodan tarqalgan edi» deb ezadi. uning ezishiga, skiflarning tili sharqiy Eron tillari shuruhiga kiradi va sak massaget kabilalari bilan urugdoshbirlar. Skiflar tarixini eng shuqur urgangan olimlardan biri Geredetdir. u skiflarning kelib shiqishi haqida bir qator rivoyatlar keltiradi. Yunon muarrixlarining bergan malumatlariga qaraganda skiflar dehkonshilik va shorvashilik bilan shugullangan.

Gerodat bergan malumatlarga qaraganda Kaspiy dengizidan sharqdagi tegislik. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida massagetlar kabilasi yashagan Strobon xorasmiylarin ham massagetlarga kiritadi. Muarrixlar «Massaget» nomi biror kavmning asl nomi emas, balki xalqning mayshatini anglatuvshi laqab bo’lganishi kerak, deydilar. Masalan: «Massaget» suzi tarkibidagi uzaq va qushimshalarni ajratib «Masya» baliq, «ka» eguvshi «ga» lar, yani «baliq eguvshilar» degan laqab bo’lganganini taxmin qiladilar. Eronliklar Xorazmliklarni «balxurlar» deb kamaytib ataganlari ham tarixdan malum. Bazi muarrixlar massagetlar. shak qavmning harbiy birlashmasi bo’lgangan, deb kusatadilar. Xullasi milodning boshlarida kabila va uruglar yashshagan ulkalar nomi bilan atalgan: xorazmiylar - Xorazm va Amudaryoning quyi oqimi, baktriyaliklar - Surxondaryo va Tojikistonning Amudaryoga yaki erlari, shoshliklar Toshkent vohasi, parkanaliklar - Fargona vodiysi.

Axmaniy eroni kelmasdan avval «katta Xorazm» davlati bo’lgangani haqida olimlarimizdan S.P.Tolstov, V.Xenn, İ.Gershkovishlar va birinshi arxeolog olimi Ya.G.Gulamrvlar xulosalar birma-bir sanab utiladi. Bunga kura, Markaziy Osiyoning deyarli katta qismi kirganlar. Gerodotning bergan malumatlariga qaraganda Turkmaniston eng qadimiy siesiy sulolari sifatida Sevishiylar tilga olinadi. Beruniy Xorazmga aholi milodimizdan avvalgi 1292-yilda kela boshlagan deb kursatadi. Sievishning Turon zaminiga kirib kelishini m.av. 1200 yilda deb belgilaydi. Ammo «Katta Xorazm» davlatining yaxlit, tarixi, uning qashon inqirozga ushragani haqida aniq malumat yuq. Eron ahmaniylarining kelishidan sung Amudaryoning quyi oqimida «Qadimgi Xorazm» davlatiga uyushadi.

Markaziy Osiyoda ahmaniylar bosqiniga qadar tashqi topgan davlat - bu Baktriya podshoxligidir. Geradot asarlarida Baktriya haqida maxlumatlar ushraydi. Jumladan, Kirning Midiya podshosi Krez ustidan qozongan galabasi haqida hikoya qilar ekan, endi Kir yulida Vavilon, Baktriya xalki, saklar va massagetlar etadi deb kayd etadi.

Markaziy Osiyoning eng kadimiy ulkalaridan yana biri Sugdionadir. Bu ulka kadim xozirgi Sarkand, Kashkadaryo, Navoiy va Buxoro viloyatlari hududida shakllngan. Tarixiy manbalarda m.a. Yİ-İY asrlarda Sugdiena axolisi axamaniylarga katta jarima tulab turganligi takidlangan. Sugd tili esa kadimda va ilk o’rta asrlarda jaxon savdo tili sifatida katta nufuzga ega bo’lgan. Bu davlatning poytaxti Samarkand (Smarakansa) ”Buyuk ipak” yulida shark darvozasi xisoblangan. Samarkand olim A.Askarovning “O’zbekston tarixi” kitobida takidlashisha, turkiysha Semizkend. Xitoy manbalarida Kan deb yuritilgan. (XIII asrdan sung besh asr utgash Afrasieb deb yuritilgan).

Milodimizdan avvaliga Yİ asrda Eronda axamaniylar davlati vujudiga keladi. uning poytaxti Perpasol shaxri bo’lgan. Axamaniylar davlaitning shuxrati. Kir İİ davrida kushayadi. u Midiya, Elam, Vaviloniya, Lidiya podshodiklarinni buysindirib dunyoda birinshi saltanotta asos soldi. Poytaxti sung Bobil, Suz va Akbatona shaxarlari bo’lgan. Mamlakatga kadimgi fors tili bilan bir qatorda Oromiy tili keng tarqalib, davlatning idora tili xisoblangan. Baktriyaning axomaniylar tomonidan qashon egallangaligi xozirsha malum emas. Kir İİ skif kalbilalaridan bo’lgan massagetlar ustiga m.a. 530 yilda ikki yuz ming kishilik kushni bilan bostirib keladi. ularning podshoxi Tumaris edi. Kirga qarshi Tumarisning jas oratini Keradot uzining tarix kitobida erkin tasfirlaydi. Kir İİ massaget dashkarlarini Tumarisning ugli Spargapis bilan birga xiyla ishlatib dastlabki jangda engadi va Spargepisni asr oladi. Bundan xabordar bulgash Kir İİ shiga karshi urish olib borib uning boshini jasadidan juda qilib kon tuldirilgan meshga toshlaydi. Kir İİ ning ugli Kambiz otasining istilolshilik siesatini davom ettiradi. Lekin Misrni egallagash uning uz akasi Bardiyani uldirib xokimiyat tepasiga kelganligi oshkar bulgash taxtni Gaumata uzini olgannan Bardiya deb elon qiladi va egallaydi. Lekin uning ham tagdiri kambiz kabi buladi va Daro İ taxtga utkaziladi. u.m. av. 522-486 yilgasha podshoxlik qiladi. usha paytta Margienada Frada boshiligida kuzgolon boshlanadi. Lekin Daro İ tomonidan shafkatsizlik bilan bostiriladi. Daro İ ga qarshi Parfiyada ham quzgolog bulib utadi. Saklarning ozodlik kurashi xakida Avesto ezuvida ushratamiz. Bunga shirok xarakati xam erkin misol bula oladi. Polien uzining Xarbiy xiylalar degan asarida shirokni siyrak deb keltiradi. shirok uzi xalok bo’lgansa ham yurtdoshlarini, vatanini katta ofattan saqlab qoldi.

Doro İ quzgolonlarining oldini olish maqsadida bir qator islohotlar utkazishga majbur bo’lganadi. u qattiq qullilik kursatib uzining mutloq hokimiyatini joriy qiladi. Doro İ Geredot malumatlariga kura mamlakatni satrapliklarga bo’lganib boshqargan. Satraplarning ixtierida shakllanmagan hokimiyat ega bo’lganib harbiy va fuqarolik hokimiyatga ega bo’lgangan. Satraplar faqat ahomaniylar oilasiga mansub forslardan tayinlanib ularning faoliyatini doimo nazorat qilib turish ushun maxsus amoldar-ayqoqshilar quyilgan.

Markaziy Osiyoning bosib olingan viloyatlari ush satraplikka bo’lganinadi. ular baktriyaliklar, egllar, saklar, kaspiylilar, parfiyaliklar, sugdiylar va xorazmliklarning erlari edi. ular yiliga xiroj tulab turgan. Kserks davrida Markaziy Osiyo xalqlari forslar tomonida turib yunonlarga qarshi urushadi. ular Marafon jagida markaziy qisman aynan saklar egallagan. Gerodat esa sugdiylar, baktrriyaliklar, xorazmiylarning jangi haqida hikoya kasa, mashhur bnon dramaturgi Esxil uzining «Forslar» tragediyasida Salamin enidagi jangda halok bo’lgangan esh baktriyalik jangshilarni tilga oladi.

Markaziy Osiyo xalqlari ustidan ahmoniylar hukmronligi 2000-yildan kuproq davom etadi. Faqat m.avv. İV asrlarga kelib ahmaniylarning markaziy hokimiyati kushsizlana boshlagan birinshi bo’lganib Xorazm uz mustaqilligiga erishadi. Baktriya esa to Makedoniyaliklar istilosiga kadar axmoniylar xukironligi ostida bo’lgan. usha paytlarda Axmaniylar va Makedoniyaliklar manfaatlari tuknashadi. Filip İİ uldirilgandan keyin İskandarni lashkarlar yigini shox deb elon qiladi. u 22 eshida jaxon saltanatini tashkil qilishga bel boglaydi. 334 yilda Suriya, shamni, Finikiyani, Misr, Eron, Turon va Hindistonni egallab buyuk saltonat barpo etadi. İskander m.av. 329 yilning bahorida Xindikush toglaridan utib Markaziy Osiyo xudutlariga kirib keladi.. Bu paytta Baktriyada axamaniylar urigidan bo’lgan Bess hukimron edi. u Doro III nizaxarlab uldirishda qatnashib, uzini Artakserks nomi bilan deb elon qilgan edi. Dastlab baktriyalik Oksiart, sugdiylik Spitamien forslik Datarfarnlar Bessning niyatini anglab etmadilar va u yulidan birga buldilar. Navtaktagi jangdan Bess uz itfoknilaridan uzini ustin kuya boshlagan sabablar ular Bessni tutib olib İskanderge topshiradi. Bundagi maqsadlari dushman istilolarini shu erda tuxtamoqshi edi İskander Navtakni egallagan Markandagi hujim kiladi. Bosqinshilarga qarshi umum xalq urushi elon qilgan bakteriyaliklar, sugdienaliklar va skiflar ush yil davomida jang olib boradi. Sugdiylar kuzgoloniga Spitamin boshshilik qiladi. Politimet (Zarafshon) buyidagi janga Spitamen yunonlar ustidan galaba qozonadi. İskander asosiy kushlari bilan Markandaga etib keladi ammo Saitamin kuyi Kashkabare va keyinshalik Buxoro tomoniga shekinadi. Sak va massagetlariga karshi kurashda ayansh bir kushga ega bo’lganishi İskander Sirdaryo buyida, xujand yaqinida qalba qurishini buyiradi. Bu qalba Aleksandriya Zoxata deb ataladi. İskander sung Zariasp (Baktr) aga kunadi. 328 yilining boxorida quzgolani bostirish maqsadida lashkarlarni ush qismga bulib kurash olib boradi. usha yili oxirgi xol qiluvshi jangda Spitamen kushinlari engiladi. Spitamen kurashi hakida Kvint Kurtsiy Ruf, Diodor, Pultari va boshqalar malumot beradi.

Tariyxiy yozma manbalarda katta savga salomlar bilan dustlik aloqalarini urnatish bilan uz davlati, va xalqni saqlab qalish maqsatida Xorazm podshoxi Farasman Mskander oldiga elshi yuboradi. Makedon kushinlarining engilmasligi xakidagi afsona shippaga shiqdi. Navtak, Samarkand, Xujand enidagi toglilar kurashi, ayniqsa Kiropol shaxrini egallash paytida İskander boshi va buynidagi yaralanib kub azob shekdi va ruuxiy tushkunlikka tushdi. Endi u maxalliy xalq zadogalari bilan yakinlashish yullarini kidirdi. u Oksiartning qizi Ravshanakka uylanadi, oksiart togka yakin joylashgan Sugd qolasining xokimi edi. Arrian Ravshanakni Doroning xotinidan keyingi Osiyoning guzali ekanligini aytib utadi. Oksiart Baktriya xukimdori etib tayinlanadi. İskander ush yil urish olib borsada Xorazm, Toshkent voxasi va Fargona mustaqilliklarisha qoldi. İskander m.av. 327 yil Hindistonni olish ushun junaydi. İskander uz otilasi davrida kuplagan shaxarlarni voyron etgan edi. Lekin sung ularni tamirlash va yangi shaxarlar kurishadi. Jumladan, Yustin «Pompey Trog epitomi» asarida İskander Baktriya va Sugdienada 7 shaxar qurdirganligini ezadi. ular Okstagi Aleksandriya, Aleksandriya Esxata, Margiena Aleksandriyasi va boshqalar.

Miloddan avvalgi 323 yilning 13 iyuninda İskander vafot etdi. u 13 yil davomida hukimdor buldi. uning ulimidan sung imperiya ush qismga: Makedoniya, Misr va Suriyaga bulinib ketdi. uzoq davom etgan urushlaridan keyin m. av. 312 yilda Salavka Bobil davlati hukimdori buldi. unga Messoptamiya, Eron, Prfiya, Bktriya, Sutdmena, unumn saltanatning kupshilik qismi kirdi. Markaziy Osiyoni Salavka satrapliklarga buldi. Miloddan avvalgi 293 yilda Salavka sharqi viloyatlar- Parfiya, Margiena, Baktriya Sugdiena naybi etib ugli Antiexni tayinladi. Antiox Spitaminning qizi Apamadan tugilgan bulib Markaziy Osiyoni qayta tiklashga katta ahamiyat beradi. Strabon bergan malumotlarga qaraganda Antiox Margienada uz nomiga kurdirgan shaxar- Antioxiyani kushmanshilarning tinimsiz hujimidan himoya qilish maqsadida Murgob vohasi atrofini 250 km devor bilan urab olgan. Antiox nomi bilan Baktriyada pul zarb etiladi. Bu esa Antioxning mustakil siesat yurgiza boshlaganidan dalolat beradi. M.AV. 280 yili 20 yilgasha hukim surdi. Bu paytta Sugdiena Margiena va Baktriyada xujalik ravoj topa boshlaydi.

Yunon makedon istilolaridan boshlab, Markaziy Osiyo viloyatlari madaniyati tarixida antik davr boshlandi. Bu xol sharhu “arb o’rtasida madaniy munosabatlarning rivojlanishiga olib keladi. İskander vafotidan sung Baktriyada yunon madaniyatining tasiri ansha usadi.

Miloddan avvalgi III asrda Baktriya Salavkilar davlatidan ajralib shiqdi. Diodot uzini shox deb elon qiladi. Diodot İ boshqargan davlatning poytaxti Afgonistandagi Balx shaxri bo’lgan. Sung esa Parfiya u bilan rakobat qila boshladi. u ham m.av. 250 yilda mustaqillikni qulga kiritti. Diodotgan keyin Yunon- Baktriyada hukimronlik Evtidem ixtieriga utadi. uning ugli Demetriy davrida Yunon- Baktriya podshoxligi uz taraxietining yuqori shuqqisiga kutariladi. Baktriya podshoxligidan Parfiya Margienani tortib olgan uning siesiy moydondagi mavkey pasayadi va Sugdiena ajralib shiqadi. Yunon- Baktriya davlati 120 yil yashadi. Ana shu davrda uning iqtisodieti va madaniyati rivojlana boshladi. Rim tarixshisi Kurtsiy Ruf Baktriyaning tabiyati, uning guzalligi haqida ezadi. Plini esa ulkani unimdar erlarga, bugdoy ekinzorlarga boy mamlakat deb takidlaydi. Bu davrda zardushtiylik diniga sigingan. Buni Demetriy zarb etgan tangalarda kurish mumkin. Bu tangalarda Naxid va Artamida suratlari birgalikda tasvirlanganligini kuramiz.

Vatanimizning m.av. III- I asrlari va IV asrlarigasha bo’lgan xujjatli malumotlari asosan Xitay mandalariga aloqadir. Xitoy tarixshimon Sima Tszyan m.av. İİ asrning sungi shoragida Markaziy Osiyoda bo’lgan bir Xitoy elshisi va saexining suzlariga asoslanib bu erda aholisi yueshjiga uxshash Kangyud nomli katta kushmanshilar davlati bo’lganligini xabar qiladi. «Avesto» va «Maxabxorata» da ham saklar, toxarlar, qangarlar yashagan Kang hakida eslatib utiladi. Bu davlat tarixi buyisha olimlar Ya.G.Gulomov, B.A. Litvinskiy, Yu.F. Buryakov, K.sh. shoniyaezov va boshqalar ilmiy tadqiqat ishlarini olib borgan. Kang davlatining shegarasi manbalarda aniq kursatilmagan. Lekin K.shaniezovning malumotlariga qaraganda kanglilar sharqda Fargona vodiysi, shimoli sharxda usunlar, shimoli- garbda Sarisu daryosi va garbda Sirdaryoning o’rta oqimi bilan shegaradosh bo’lgan. Miloddan avvalgi İİ asr oxirida Kang kabilalarining eng qudratli davlat birlashmasiga aylanadi. Davlat markazlaridan biri Toshkent voxasi edi. Ayni shu xudutda utroq ziroatshi va savdo xunarmandshilik madaniyati toshkil topdi. Kang davlatining ikkita markazi bulpan: biri Kanxa Toshkent voxasida bulib m.av. III asrda Kang podshoxlarining doymiy karorgoxi bo’lgan. utror (Tarband) esa Kang davlati xokonlarning ezgi qarorgoxi bo’lgan.

M.avvalgi II-I asrlarda Kang bilan Xitoy o’rtasida dushmanlik xarakat kushayadi. Bu Xitoylilarning Davan ustiga xarbiy urishini boshlashi bilan bogliq edi.

İ asrda kangarlar Buxoro va Xorazmni egalaydi. Lekin uoq turmaydi. Milodning III asriga kelib Kang davlati parshalanib ketadi.

Miloddan avvalgi İV asrda Xorazm ahamaniylardan mustaqil davlatga aylanadi. Makedoniyalik İskander va salavkiylar davrida ham Xorazm davlati mustaqil edi. Miloddan avvalgi III-II asrlarda Xorazm Markaziy Osiyonining yirik davlatlari Yunon- Baktriya va Parfiya tarkibiga ham kiritilmagan. Bu xol Xorazmda madaniyatning uziga xos vujudga kelishida muxim omil buldi. Jonbos kalva, Kuykirilgan kalva edgorliklari mazkur madaniyat naumnalaridir. Kuykirilgan kalva xarobalari ostidan aylana shaklda kurilgan mustahkam ibodotxona qoliqlari topilgan. unda, astronom olimlar fikriga kura, ulkan rasadxona bo’lgan. Tuproqqolaning ham milodning II-III asrlarda qurilgan ulkan inshoat bo’lgani aniqlanadi. Kalaning markaziy qismida qaer va ibodotxonalar joylashgan. Kasrdagi saroy devorlari tasvirlar bilan bezatilgan bulib, shoxlar, lashkarlar, musiqashilar xayvon va kushlar rasmlari saqlanib kelgan. Xorazm aholisi Sugdena, Margena, Baktriya va sahro kushmanshilari bilan uzviy savdo munosabatlarin urnatgan. Xorazm hududida Markaziy Osiyo buyisha eng qadimgi ezuvlar. topilgan. Oy buyirkala edgorligida ham sirtiga shekilgan mahalliy ezuv topildi. Kuykirilganqalada ham bazi ezuv namunalari aniqlangan. ular m.av. IV-III asrlarga oiddir. Xorazmddagi Turokkala edgorligini o’rganishda oromiy ezuvi asosidagi butun bir arxiv hujjatlari topilgan. Fargona tarixi haqida Xitoy manbalarida ozlab malumotlar beriladi. uida Davan deb yuritadi. Davan axamaniylar, makedoninliklarga ham tobe bo’lganmagan. Bu davlat taxminan miloddan avvalgi III asrdan milodning II asrlarigasha mavjud bo’lgan.

Xitoy tarixshilarining oziq bu davlat 70 dan ortiq shaharlarda istiqomat qilgan, uning hududlari Toshkentgasha borgan. Xitoyliklar Davon davlatning hududiga xarbiy yurishlar qilgan hatto uning paytaxti Ershini kulga kirittilar lekin uzoq ushlab tura olmagan. Xitoy hukmdorlarini quproq Fargonaning nasllik otlari qiziqtirardi. Otlar naslining biriga hatto ular «Samoviy» deb nom berganlar.

Qadimgi fargonaliklar garbda kanglilar, shimolda usunlar, sharhda esa uygurlar bilan doimo yaqin aloqada edilar. Milodning dastlabki yuz yilliklari davomida maxalliy asilzodalar sulolasi boshqargan. Sung eftalitlar davlatining tarkibiga kiradi.

Spitamen quzgoloni maglubishidan sung m.av. IV asr oxirlarida Xitoy manbalarida yuzshijlar deb atalgan massagat kabilalari sharxiy Turkistandan to Mugiliston shegaralarigasha bo’lgan hududlarga kushib ketganlar. M.AV. 176 yilda xunilar yuzjilar ustiga oxirgi marta hujim qiladi natiyjada 165 yili ularni garibga iloqtirib toshlaydi. Yuzshjilar qadimgi Fargona erlariga istiqomat qila boshlaydi. Yunon- Baktriya davlatining inqirozini (155 yil) foydalanib 140 yili Sugd oroli orqali Baktriyaga bostirib keladi va shimoliy Baktriya hududlarini egalaydi. ular beshta kabilaga bulinib yashar edi. Lekin ularning ishidan Guyshuan kabilasi Kadzula Kadfiz raxborligida qolganlarini qushib oladi va yagona davlatga Kushon davlatiga asos soladi. uning dastlabki poytaxti Dalvarzintepa edgorligi urnida bo’lgan. Davlat Kanishka zamonida ansha kushayadi va kengayadi uning poytaxti Peshavorga kushiriladi. uning hududi Hindiston va Xutondan O’zbekistonning janubiy vilotyalarigasha bo’lgan. Mamlakatda Vima Kadviz dovrida pul isloxati utkazilib oltin, kumush va misdan zarb etadi. Kushon davlati madaniy edgorliklari bulmush Xolshaen, Dalvarzintepa, Ayritom, Zartepa, boshqalarni o’rganishjarayonda jaz idishlar, oyna, sirga, toqinshoqlar topilgan. Kushon davlatning ixtisodietining asosini sugorma dexqonshilik, savdo va xunormanshilik tashkil topgan. Kushon davlati davrida suv tegirmoni, shigir turlari kashf etildi.

Kushon davlatida yashagan xalqlarning uzaro madaniy va savdo aloqalari tufayli Markaziy Osiyoda qadimgi oromiy ezuvi kong tarkaladi. Kadimgi Termiz va Ayritam edgorliklarini o’rganish natiyjasida oromi ezuvi asosidagi kushen- baktriya alifbosida ezuv namunalari topildi. Kanishka davrida Hindistonning bir qismi qushib olingan, bu davlatga budda dinidagilar ham kupaydi. Qadimshunoslar Eski- Temiz, Ayritom va Dalvarzintepada budda ibodotxona qaldiklarini urganganlar.

Kushonlar saltanati Xuvishka davrida asta sekin inqirozga yuz tutadi. Parfiya davlati urnida sasaniylar siesiy maydanga shiqa boshlaydi va kushon davlatiga xavf tukkiza boshlaydi. Sasaniy shoxi shopur II kushonlarni maglubiyatga ushratib sharxiy Xuroson hududorida «Kushonshox» unvoniga ega buladi. Bu yillari Kushonlar Hindistondagi erlaridan ayriladi. Buni bir budda matnida: dunyo ush qismga (Xitoy, Rim va Kushon) bulingan, ammo osmon uglonlari turtta «Xitoy, Rim, Kushon va Hind» deb bergan xabaridan ham malum. Xuddi shu paytga Xorazm ham Kushonlardan ajralib shiqadi. Kushonlar saltanatining sungi vakili kiradilar. ularni taxtga utrigizishi tantanalari IV asrning oxirida Balxda buldi. Lekin ular ham uzoq yashamadi va yangi sulolarga uz urnini beradi va tarix saxifasidan butunlay ushirildi.