Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Dengiz  va  okeanlar  ekologik  muammosi.  Dunyo  dengizlari  –  biosferani  me’yorlashtiruvchi  eng  muh’im 

manbalardan biridir. Shuningdek, ularda juda katta biologik va mineral boyliklar zah’iralari mavjuddir. Dunyo dengizi er 

shari  sirtining  363  mln  km

2

,  ya’ni  71  foizini  tashkil  etadi.  Dengiz  va  daryolardagi  suvning  umumiy  h’ajmi  1362200 

ming  km

3

.  Dengizning  atmosfera  bilan  o’zaro  ta’siri  Erdagi  ob-h’avo  sharoiti  va  iqlimning  shakllanishiga  katta  ta’sir 

ko’rsatadi. 

Dengiz suvi turli mineral moddalarga boy chuchuk suv olish manbai sifatida xizmat qiladi.  Dunyo dengizi - juda 

katta  miqdordagi  osh  tuzi  zah’irasi;  unda  180  mingga  yaqin  organizm  turlari  –  kichik  bakteriyadan  tortib,  yirik 

kitlargacha  panoh’  topgan.  Dengizda  yashovchilarning  biomassasi  tadqiqotchilarning  ma’lumotiga  ko’ra  60  milliard  t 

(quruqlikda  yashovchilarning  umumiy  biomassasi  taxminan  10  milliard  t).  Bugungi  kunda  inson  oziq-ovqatidagi 

oqsillarning 10 foiziga yaqini dengizlardan olinadi. Ko’pgina mamlakat ah’olisi uchun dengiz mah’sulotlari asosiy taom 

h’isoblanadi. 

İnsoniyatning  bu  "go’sha"si  jah’on  "axlatxona"siga  aylanib  bormoqda.  Chunki  ularga  inson  faoliyati  oqibatida 

to’planadigan  chiqindilar  tashlanmoqda.  Kimyoviy  sintez  sanoati  paydo  bo’lgunga  qadar  bu  "tabiiy  axlatxona"ga  nima 

tashlansa,  ularning  barchasi  biologik  tsiklga  qo’shilib,  tarqab  ketardi.  Biroq  inson  turli  sun’iy  moddalar  ishlab 

chiqqanidan boshlab, dengiz tabiiy muh’itining buzilishi jarayoni, ifloslanishi va zah’arlanishi tobora ortib bormoqda.  

Dunyodagi  dengizlarning  ifloslanishi  ko’plab  mamlakatlarning  neft  mah’sulotlarini  dengiz  orqali  tashishni  keng 

yo’lga qo’yishi bilan bog’liqdir. Suvning neft va uning h’osila-mah’sulotlari bilan ifloslanishi, h’ayvonot va o’simliklar 

olami  uchun  juda  xatarlidir.  Neft,  mazut  bilan  qoplangan  Atlantika,  O’rta  Er  dengizi,  Fors  ko’rfazi  va  boshqa 

dengizlarda o’n va h’atto yuz minglab qushlar h’alok bo’ladi. To’g’ri, odamlar ularga yordam berishga keladilar, yuzlab 

qushlarni qutqarishga muvofiq bo’linadi, ammo minglab jonzotlar qirilib ketadi. 

İlgari vaqtlarda iflos suvlar dengiega qo’yilsa,  u dengiz muh’itida erib tozalanadi,  degan tushuncha mavjud edi. 

Haqiqatan, dengiz iflos suvlarni tozalash qobiliyatiga ega. 

Bu  jarayonda  dengiz  organizmlari,  masalan,  mollyuskalarning  h’ar  xil  turlari  katta  rol  o’ynaydi.  Ammo 

dengizning o’z-o’zini tozalash qobiliyati h’am cheksiz emas. 

Dengizni ifloslantirayotgan asosiy manba nimalardan iborat? Birinchidan, dengiega daryo suvlari orqali sanoat va 

qishloq xo’jaligi  chiqindilari  tashlanadi  va  shah’ar oqova  suvlari  quyiladi.  Bu  taxminan  ifloslantiruvchilarning  40  %  ni 

tashkil  etadi. 30% ifloslantiruvchilar  dengiz  transport  vositalari  ulushiga  to’g’ri  keladi.  Bunda  dizel  yoqilg’isi 

chiqindilari,  kemalarni  yuvish,  tozalash,  ballistik  quyilmalarni  to’kish  va  boshqalarni  eslab  o’tish  kifoyadir.  Ayniqsa, 

neft  va  neft  mah’sulotlari  yuklangan  tankerlarning  h’aloqati,  dengiz  tubiga  o’rnatilgan  neft  quvurlari,  dengizdan  neft 

qazib olish katta zarar keltiradi. 

Hozirgi  vaqtda  Orol,  Boltiq,  qora,  Yapon,  Oq  va  boshqa  dengizlarda  juda  murakkab  ekologik  h’olat  yuzaga 

kelgan. Hozirgi vaqtda dengizlardagi ekologik h’olatlarni yaxshilashning bir necha yo’llari ma’lum: dengiz qirg’oqlarida 

chiqindisiz  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish,  zaruriy  miqdorda  tozalash  inshootlarini  qurish,  antropogen  ta’sirlarni 

kamaytirish va boshqalar. 

---

 

62 

Dunyo  dengizlarining  qirg’oqlariga  yaqin  joylashgan  sanoat  ishlab  chiqarishi  chiqindilari  va  unga  quyiladigan 

daryolar  suvi  bilan  ifloslanishi  ah’volni  yanada  qiyinlashtiradi.  Ba’zi  taraqqiy  etgan  mamlakatlar  dunyo  dengizlarining 

tubiga  atom  ishlab  chiqarishidan  h’osil  bo’lgan  faolligi  yuqori  chiqindilarni  ko’madilar  (AQSh,  Angliya,  Germaniya). 

Holbuki,  dengiz  tubidagi  chuqurliklar  h’am  seysmik  jih’atdan  ishonchli  emas,  u  joylarda  konteynerlarning  chirish-

buzilishi h’am eh’timoldan xoli emas. 

Nitstsedagi  Biologik  markaz  ma’lumotlariga  ko’ra,  Atlantika  dengizidan  tutilgan  baliqlardagiga  qaraganda  O’rta 

Er  dengizi  baliqlarida  simob  miqdori  uch  marta  ko’p  ekan.  Jah’on  Sog’liqni  Saqlash  Tashkiloti  ma’lumoti  bo’yicha 

O’rta Er dengiziga h’ar yili 12 mln tonna organik chiqindilar tashlanadi, u oqar suvlar orqali h’ar yili 1 million t rux, 2,5 

ming  t  turli  radioaktiv  moddalar  bilan  ifloslanadi.  Shuning  uchun  bu  dengizning  qator  qirg’oqlarida  cho’milish  man 

etilgan va u erdagi xududlardan tutilgan baliqlar iste’mol uchun yaroqsizdir. 

Toqio,  Jakarti  ko’rfazlari,  Yavan  dengizlarining  taqdirlari  h’am  achinarli  h’olatdadir.  U  erlarda  o’simlik  va 

h’ayvonot olamidan asar h’am qolmagan. 

Dunyo  miqyosida  daryo,  ko’llar  va  suv  h’avzalarining  ifloslanishiga  ko’plab  misollar  keltirish  mumkin.  Dunyo 

okeanlarining ifloslanishi so’nggi yillarda jaxon ah’amiyatiga ega bo’lgan ekologik muammoga aylandi. 

Dengiz va okeanlar asosan neft va neft mah’sulotlari, sanoat va maishiy oqavalar, og’ir metallar, radioaktiv birikmalar va 

boshqalar bilan ifloslanadi. O’rta er                dengizi - er yuzidagi eng ifloslangan dengiz h’isoblanadi. 

Okean  yuzasining  neft  bilan  qoplanishi  «okean  -  atmosfera»  tizimida  o’zaro  aloqadorlikning  buzilishiga  va  er 

yuzida kislorodning asosiy manbalaridan biri bo’lgan yashil o’simliklar - fitoplanktonning nobud bo’lishiga olib keladi. Bu o’z 

navbatida okeandagi biologik mah’suldorlikning kamayishiga sabab bo’ladi. 

Dunyo okeanlarining ifloslanishi nafaqat global ekologik, balki sotsial oqibatlarga h’am olib kelishi muqarrardir. 

O’rta Osiyo berk h’avza (Dunyo okeani bilan bog’lanmagan) bo’lib, er yuzida suv etishmaydigan qurg’oqchil mintaqalardan 

h’isoblanadi. O’rta Osiyoning tekislik qismida burlanish yillik yogan miqdoridan katta va suv oltinga teng baxolanadi. 

O’rta  Osiyoning  er  usti  va  er  osti  suv  resurslari  cheklangan  va  oqilona  foydalanishn  talab  qiladi. 

İkki  asosiy  daryo  - 

Sirdaryo  va  Amudaryoning  suvlari  deyarli  to’liq  o’zlashtirilgan.  Er  osti  suvlari h’am  tobora ko’proq ishlatilmoqda. Hozirda er 

osti suvlari imkoniyatining 52 % ishlatilmoqda. 

O’zbekiston Respublikasi yirik sug’oriladigan dexqonchilik rayonlaridan biri h’isoblanadi. 

Qadimdan bu katta xududda ko’l mexnat va mo’l suv talab qilinadigan ekinlar - paxta va sholi etishtirilib kelingan. 

O’zbekistan  erlari  asosan  Amudaryo,  Sirdaryo,  Zarafshon,  Qashkadaryo,  Surxondaryo,  Chirchik  va  Oxangaron  daryolari 

suvlari  bilan  sutoriladi.  Daryolar  suv  oqimini  tartibga  solish  uchun  respublikada  53  ta  suv  ombori  kurilgan.  Mavjud 

ishlatiladigan suvlarning 85 % qishloq xo’jaligiga, 12 % sanoatga va 3 % maishiy-kommunal xo’jalikga to’g’ri keladi. 

Suvlarning  ifloslanishi  h’am  dolzarb  ekologik  muammolardan  biri  h’isoblanadi.  O’zbekistonning  asosiy  daryolari 

Qirg’iziston, Tojikiston va Turkmaniston xududlaridan ifloslanib keladi. 

Daryolar  suvi  -  chorvachiliq  kompleksi,  kommunal  -  maishiy  oqavalar,  sanoat  oqavalari  va  katta  h’ajmda kollektor - 

drenaj  suvlari  bilan  ifloslanadi.  Suvlarga  pestitsidlar  va  zah’arli  kimyoviy  birikmalarning  ko’plab  tushishi  natijasida 

respublikaning ayrim xududlarida ichimlik suv muammosi keskinlashib ketdi. 

Ayniqsa,  Qorakalpogaston  Respublikasi  va  Xorazm,  viloyatida  ichimlik  suv  sifatining  yomonligi kasalliklarning ortishi, 

o’limning  ko’payishiga  olib  keldi.  Oxirgi  yillarda  er  osti  suvlari  sifatining  yomonlashuvi  ko’zatilmoqda.  Farg’ona  -  Marg’ilon 

sanoat  rayonida  neft  mah’suloti  va  fenollar  bilan  er  osti  suvining  ifloslanishi  REM  (ruxsat  etilgan  miqdor)dan  yuz  barobargacha 

ortiqligi qayd qilingan. Toshkent viloyatida h’am er osti suvlarining mah’alliy o’ta yuqori ifloslanishi kuzatiladi. 

Respublikamizda suvlardan oqilona foydalanish maqsadida ilg’or chet el tajribalari joriy qilinmoqda. Tomchilab sug’orish, 

suvlardan  takror  foydalanish  oqavalarni  tozalash  to’lar  jumlasidandir. Suv  h’avzalariga  tushadigan  sanoat  oqavalari  keyingi  5 yil 

ichida 2 yarim marta kamaygan. Suvlarni me’yoridan ortiq ifloslagani uchun jarima va to’lovlar belgilangan.  

Suvni e’zozlasak, toza to’tsak, kelguvsi avlodlarga tabiatimiz go’zalliklarini kam-ko’stsiz etkazishga xizmat qilsak, o’z 

h’ayotimizning h’am go’zal, obod va forovon bo’lishiga ko’maklashgan bo’lamiz. 

O’zbekiston  Respublikasida  suvdan  foydalanish  maxsus  qonun  asosida  amalga  oshiriladi.  «Suv  h’aqidagi  va  suvlan 

foydalanish» to’g’risidagi qonun 1993 yil 6 mayla