Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

Soraw ham tapsırmalar.
1. Tabiyat ha’m jamiet baylanısları geografiya pa’ninde qanday mazmung’a iye.
2. Geografik diterminizm degenimiz ne ha’m og’an sizin’ ko’z qarasın’ız.
3. O’zimiz jasap turg’an orın yamasa tan’lag’an ma’mleketimizdin’ geografik ornı ha’m ta’biyiy sharayatına ekonomikalık baha berin’.
4. Qorshag’an ortalıqtı qorg’aw haqqındag’ı «turaqlı rawajlanıw» tu’siniklerinin’ mag’anası
5. Ta’biyiy ha’m ekonomikalıq geografiyag’a tiyisli qanday nızamlıqlardı bilesiz. (mısallar keltirin’)

TABIYY RESURSLAR GEOGRAFIYASI

Jobası

1. 
   Ta’biyiy sharayat ha’m ta’biyiy resurs haqqında tu’sinik
   
2. 
   O’ndiristi jaylastırıwda ta’biyiy resurslardın’a’hmiyeti.
   
3. 
   Janılg’ı energetika resursları
   
4. 
   Mineral resurslar
   
5. 
   Ta’biyattan paydalanıw ha’m qorshag’an ortalıqtı qorg’aw
   

Ta’biyiy ortalıq adam turmıs xızmeti sotsiallıq islep shıg’arıwdın’ deregi esaplanadı. Ol o’z quramına ta’biyiy sharayat ha’m ta’biyiy resursların aladı. Ta’biyiy sharayat ko’p mag’anag’a iye bolg’an tu’sinik. Bunda en’ a’welle orınnın’ klimatı, jer u’sti du’zilisi, geografik ornı uqsag’anlar na’zerde tutıladı. Ta’iyiy sharayat insan jasawı, islep shıg’arıwdı rawajlandırıw ha’m jaylastırıw ushın qolay yaki naqolay bolıwı mu’mkin. Sonın’ menen birge ta’biyiy sharayat haqqında so’z kelgende, a’dette onın’ qolay yaki naqolaylıg’ı, jaqsı yaki jamanlıg’ı ko’z aldımızg’a keledi. Biraq qaysı bir tarmaq ushın naqolay bolg’an ta’biyiy sharayat, basqaları ushın qolay bolıwı mu’mkin. Mısalı: batpaqlıq yaki sho’l landshaftı awıl xojalıg’ı, islep shıg’arıw ku’shlerin jaylastırıwga qolaylıq jaratpaydı. Lekin ol sol jerde jasawshı o’simlik ha’m haywanat du’nyası (biotsenoz) ushın qolaylı. Sonday qılıp ta’biyiy sharayat islep shıg’arıw protsessinde tikkeley qatnaspaydı, biraq og’an sharayat jaratadı.
Ta’biyiy sharayat ko’p jag’daylarda klimat sharayatın bildiredi. Biraq ol topıraq, o’simlik, jer u’sti du’zilisi ha’m basqalardı da an’latadı. Sonın’ menen birge jer u’sti du’zilisi, yag’nıy orınnın’ relefi ekonomikalıq tarmaqlardı jaylastırıw ha’m rawajlandırıwg’a tu’rlishe mag’ana beredi. Eger orın tegis bolsa, a’lbette ol xalıqtın’ jaylasıwı, islep shıg’arıwdı rawajlandırıwg’a qolay. Lekin jerdin’ qıyalıg’ı, ba’lentligi onın’ tiykarınan tawlardan ibarat ekenliginin’ ham unamlı ta’repleri bar.
Sog’an baylanıslı ma’mleket yaki basqa aymaq jer u’sti du’zilisinin’ tu’rlishe bolıwı bul onın’ baxtı, sebebi bunday sharayatta aymaqta miynet bo’listiriliwin ken’ tu’rde rawajlandırıwg’a iye bolamız.
Ma’mleketimizdin’ 20-21% taw ha’m taw aldı rayonlarınan ibarat ekenligi, sho’l, qır ha’m oypatlıqlardın’ bar bolıwı o’zine ta’n geografik ko’rinisti quraydı. Sonın’ ushın da respublikamızda sharwashılıq, diyxanshılıq, taw-ka’n o’nimlerin qayta islew, sanaat tarmaqları, rekratsiya ha’m turizm rawajlanıp kiyatır. Eger bul jerde releftin’ bir formadan (taw yamasa tegislikten) ibarat bolsa, sha’rtli tu’rde xojalıqtın’ qa’liplesiwi ha’m tarmaqları ha’mde aymaqlıq quramı tiykarınan bir ta’repleme bolar edi. Aytıw kerek, ekonomikalıq ha’m sotsiallıq turmıstın’ qaysı bir tarawında ta’biyiy sha’rayat bolg’an komponentler basqa tarmaqta ta’biyiy resurs bolıwı mu’mkin. Sonnan: jer, suw, klimat - ko’p jag’daylarda ta’biyiy sha’rayat esaplanadı, biraq olardın’ tiykarı bolg’an topıraq, ıg’allılıq, jıllılıq awıl-xojalıg’ı ushın resurs (agroximiyalıq resurs) wazıypasın atqaradı. Da’l sonday quyash nurı, ten’iz yamasa ko’l, qumlıq, tog’ay a’hmiyetli rekratsiya resursı esaplanadı. Ta’biyiy sha’rayattın’ ja’miyettin’ rawajlanıwı, insan o’mir su’riwi ha’m onın’ minez qulqı, dene du’zilisi, bet du’zilisine ta’siri boladı. Bul pa’nde geografik determenizm dep ataladı. Demek jer ju’zi xalqının’ tiykarg’ı bo’limi ten’iz a’tirapında yamasa ta’biyiy sha’rayatı qolay bolg’an aymaqta jasawı, bunday geografik orıng’a iye bolg’an ma’mleketlerdin’ salıstırmalı tez rawajlandırıwı, da’rya bası ha’m onın’ pa’s bo’liminde jasawshı adamlardın’ den sawlıg’ı ma’lim ta’repten geografik sharayatqa baylanıslı. Biraq barlıq ha’diyse ha’m qubılıslardı geografik sha’rayat penen tolıq tu’sindiriw qa’te boladı.
Ta’biyiy resurslardın’ islep shıg’arıw tarmaqların jaylastırıwg’a ta’siri, olardın’ shiyki zatqa bolg’an talabının’ ku’shliligine yamasa ko’lemin quraydı. Ma’selen, bazı bir shiyki zat tu’rleri o’z awırlıg’ın tolıq tayar o’nimge o’tkizse, basqaları olardın’ tek bir bo’liminen paydalanadı. Mısalı, o’simlik mayın islep shıg’arıw, ren’li metallardı qazıp alıw - shiyki zatqa bolg’an talab joqarı, biraq alınatug’ın o’nim mug’darı ju’da’ az. A’lbette, bul jerde ko’birek qansha o’nimdi alıwımızdı oylaymız biraq qansha shıg’ındı payda bolg’anın ko’zden qashıramız. Sonday-aq shiyki zatqa qarag’anda qansha kem tayar o’nim alınsa usı tarmaqtın’ shıg’ındısı ha’m onın’ ta’biyatqa, ekologik sharayatqa keri ta’siri ha’m sog’an jaqın bolg’an. Ta’biyiy resurslardın’ tu’rleri ko’p: olar o’simlik ha’m haywanat, janılg’ı energetika, mineral shiyki zat, agroklimat resurslardan ibarat. Ekonomikalıq geografiya pa’ninde ol yamasa bul jerde qaysı bir ta’biyiy resurstın’ ko’pligi emes, yag’niy olardın’ ha’r tu’rliligi, anıg’ırag’ı aymaqlıq birikpeleri a’hmiyetli boladı. Taw landshaftı, jawın-shashınnın’ ko’pligi, tez ag’ar da’ryalar, rudalı ka’nlerdin’ barlıg’ı ren’li yamasa qara metallurgiya sanaatın aymaqlıq kompleks sıpatında rawajlandırıw ushın ju’da’ jaqsı imkaniyat tuwg’ızadı. Sonın’day koksleniwshi ko’mir, temir rudası, suw derekleri bir jerde kontsentratsiyalanıwı, yamasa aymaqlıq birikpeleri ha’m qara metallurgiyanın’ pirotetallurgiya tsiklin rawajlandırıwg’a, aymaqlıq islep shıg’arıw kompleksin qa’liplestiriwge qolaylı. Qazılma baylıqlardın’ payda bolıw sharayatı ha’m tariyxıy da’wiri, geografik jaylasıwı ha’r qıylı. Qalaberse olar ma’lim bir nızamlıq tiykarında jaylasadı ha’m bul ma’seleler menen arnawlı geoximiya pa’ni shug’ılanadı. Sovet da’wirinde usı pa’nnin’ tiykarshıları ha’m iri alımları V.L.Vernadskiy ha’m A.E.Fermenslar bolg’an.
Qazılma baylıqlardın’ payda bolıwı sol jerdin’ relefi, geologik du’zilisi ha’m tariyxına baylanıslı. Sog’an baylanıslı, jer ju’zinin’ ayırım jerlerinde ha’r tu’rli ka’nler ko’p, ayırımlarında bolsa bunday sharayat joq. Demek qazılma baylıqlarının’ tarqalıwı bir tu’rde emes. Qızıg’ı sonda, bunday resurslar tiykarınan rawajlanıp atırg’an ma’mleketlerde ko’p ha’m sonın’ ushın ha’m olar jer ju’zlik bazarına ko’birek mineral shiyki zat, janılg’ı resursların shıg’aradı (eksport qıladı). Qazılma baylıqlardan paydalanıw olardın’ ulıwma (zapası) sapası, jaylasıw sharayatı, geografik ornı, transport infrastrukturası menen ta’miyinlengeni, qazıp alıwdın’ texnik-ekonomikalıq ko’rsetkishleri ha’mde jergilikli yamasa du’nya ju’zlik bazarda talabtın’ barlıg’ına baylanıslı. A’dette, qazılma baylıqlar (zapası) olardın’ geologik u’yrenilgenligine qarap ha’r tu’rli kategoriyalarg’a (A,V,S prognoz (zapaslar)) bo’linedi. En’ jaqsı ha’r ta’repleme uyrenilgen ka’nler saanat zapası esaplanadı ha’m olar islep shıg’arıw protsessine qosıladı. Sonın’day qazılma baylıqlar zapası, olardın’ barlıq mug’darı sapalılıq ko’rsetkishi ha’m talabtın’ barlıg’ına qarap balans ha’m balanslıq emes gruppalarg’a bo’linedi. Bunda ka’nlerdin’ ha’zirgi waqıttag’ı ekonomikalıq a’hmiyeti tiykar bolıp xızmet qıladı.
Janılg’ı energetika resursları. Ha’r bir ma’mleket milliy ekonomikası qa’wipsizligin ta’miyinlewde en’ birinshi onın’ janılg’ı-energetika g’a’rezsizligine erisiw kerek. O’zbekstan respublikasında o’zinin’ siyasiy g’a’rezsizligine alg’annan keyin ekonomikalıq tarawında usı mashqalag’a a’hmiyet berdi ha’m ha’zirgi ku’nde onın’ tolıq sheshimin qolg’a kiritti.
Janılg’ı balansı ma’mlekette paydalanılatug’ın tu’rli janılg’ı tu’rlerinin’ (ko’mir, ta’biy gaz, neft, janıwshı slanets, torf, otın) quraydı. Ha’zir du’nya ju’zi boyınsha bul balanstın’ shama menen 30% ko’mir, 67% mug’darın neft ha’m gazge tuwra keledi. Ko’mirdin’ de ha’r tu’ri bar ha’m olardın’ jıllılıq shıg’arıwı birdey emes. A’lbette, bul boyınsha tas ko’mirdin’ ekonomikalıq ko’rsetkishi joqarı. Qon’ır ko’mirdin’ imkaniyatı anag’urlım pa’st. Bul tu’rdegi ko’mir ashıq halda (karierlerde) qazıp alınadı, onı uzaqqa tasıwg’a bolmaydı (maydalanıp ketedi). Uzaq waqıt dawamında skladlarda saqlap bolmaydı (ıg’al sebepli janıp ketiwi mu’mkin). Qara metallurgiyada isletip bolmaydı (altın ku’kirt ko’p, ol temirdin’ jemiriliw yamasa korroziyasına alıp keledi). Sonın’ ushın qon’ır ko’mir ko’birek qazıp alınatug’ın jerlerdin’ o’zine ıssılıq elektr stantsiyalarına isletiledi. Pu’tkil du’nya boyınsha bir jılda ortasha 3,5 mlrd tonna tas ko’mir ha’m 1 mlrd tonna qon’ır ko’mir qazıp alınadı. (O’zbekstanda 2,5 mln tonna a’tirapında). Anıqlang’an ko’mir ka’nlerinin’ ulıwma zapası alımlardın’ esabına qarag’anda 200 jıldan ko’birek waqıtqa jetedi. Tasko’mir ka’nleri AQSh, Kitay, Rossiya, Ukraina, Qazaqstan, Xindistan, JAR, Avstraliyada ko’p. Koksleniwshi ko’mirdin’ tiykarg’ı bo’limi Avstraliya, Germaniya, Kitay ha’m AQSh ta jaylasqan. Ko’mir eksport qılıwshı ma’mleketler Avstraliya, Kanada, JAR, Kolumbiya. Du’nyanın’ en’ iri ko’mir ka’nleri Donbass (Ukraina), Kansk-Ashinsk, Pechora, Kuzbass (Rossiya), Appalachi (AQSh), Rur (Germaniya), Seleziya (Polsha) h.t.b. O’zbekstanda ko’mir basseyni Angren qon’ır ko’mir ka’ni bolıp esaplanadı. Surxanda’rya wa’layatında Shargun ha’m Baysin ka’nlerinde zapası onsha ko’p bolmag’an tas ko’mir ka’nleri de bar. Janılg’ı sıpatında nefttin’ a’hmiyeti u’lken. Ol du’nya ju’zlik eksport quramında birinshi orında turadı. Nefttin’ anıqlang’an anıq zapası 140 mlrd tonnadan zıyatıraq. Onın’ 1/10 bo’leginen ko’biregi Latın Amerikasında, 70% jaqın Sharıq ha’m Qubla Afrikada jaylasqan. Tek Saudiya Arabstanda bar bolg’an neft zapaslarının’ tiykarg’ı bo’legi tuwra keledi. Eger neft ha’zirgi da’rejede qazılıp turılsa, onın anıqlang’an zapası 30-50 jılg’a jetkilikli. Evraziya materiginde onı meridian bag’darında ekige bo’liwshi jer astı neft «kanalı» bar. Ol qublada Fersiya qoltıg’ınan baslanıp, İrak, İran, Kaspiy ten’izi, Azerbayjan, Turkmenstan ha’m Qazaqstannın’ batıs bo’liminde, Ural tawının’ eki tamanında jaylaskan. Volga boyı, Komi respublikası, Batıs Sibir neft ka’nlerin birlestiredi ha’m batısta Qara ten’izge shıg’adı. Ulıwma alg’anda, nefttin’ zapası boyınsha Sawdiya Arabstan, Rossiya, İrak, Venesuella, İran, Kubeyt, Birlesken Arab A’mirligi ha’m basqalar ajıralıp turadı. Du’nya boyınsha qazıp alınatugın nefttin’ 14%-i Arqa Amerika, 15% Latın Amerikag’a, 9%-ten ko’biregin Batıs Evropag’a 1\10 bo’limi G’MDA ma’mleketlerinde jaylasqan. Birinshi orında Jaqın Shıg’ıs ha’m Arqa Afrika turadı (35%), barlıq qazıp alınatugın nefttin’ 25%-i du’nya okeanının’ shelf bo’limine tuwra keledi (Meksika qoltıg’ı, Fersiya qoltıg’ı, Arqa Yaponiya, Kaspiy ten’izleri). O’zbekstanda neft zapası onsha u’lken emes. Onın’ derlik 87-90%-i Qashqada’rya wa’layatında jaylasqan. Bir jılda qazıp alınatug’ın neft 8 mln tonna a’tirapında. Ta’biyiy gazdın’ pu’tin du’nya boyınsha zapası 140 trln kub m, onın’ bir jılda 2,3 trln kub metr qazıp alınıwı saqlap qalınsa, bar ta’biyiy gaz zapası ja’ne 60 jılg’a jetiwi mu’mkin. Ta’biyiy gaz zapasının’ 40%-ke jaqını Jaqın Sharq ha’m arqa Afrika ma’mleketlerine, 1/3 bo’limi Rossiyada jaylasqan. Sonın’day bul orında Turkmenstan ha’m O’zbekstan ajıralıp turadı. Du’nya boyınsha qazıp alınatug’ın ta’biyiy gazdin’ aymaqlıq quramı to’mendegishe: Arqa Amerika (30,2%), Batıs Evropa (11,4%), Rossiya (23,6%), Jaqın Shıg’ıs ha’m arqa Afrika ma’mleketleri (12,4%), O’zbekstanda bir jılda shama menen 55 mlrd kub metr ta’biyiy gaz qazıp alınadı. Onın’ tiykarg’ı bo’legi Qashqadarya wa’layatına tuwrı keledi.
Mineral shiyki zat resursları. Sanaat islep shıg’arıwında mineral resurslardın’ ornı girewli. Sonday-aq temir rudası, marganets, xrom, volfram, nikel, molibden, vannadiy, kobalt, uran, mıs, rux, qorg’asın, magniy, titan, almaz, altınku’kirt, kadmiy, sınap, surma, boksit, kaliy usag’an kerekli minerallar u’lken a’hmiyetke iye. Du’nya boyınsha temir rudası birdey tarqalmag’an. Olardın’ sıpatı, yag’nıy ruda temirdin’ quramı 16%, 70%-ke she ayırıladı. Temir ruda zapasları tiykarınan Braziliya, Kanada, Kitay, Xindistan, Avstraliya, AQSh, Rossiya, Ukraina, Qazaqstanda ko’p. En’ iri ka’nlerge Minas Jeraks (Braziliya), Joqarı ko’l (AQSh), Labrador (Kanada), Arqa Shvetsiya, Kursk magnit anamaliyası (Rossiya), Krivbass (Ukraina) ha’m basqalar mısal bola aladı. O’zbekstanda iri temir ruda ka’nleri tawılmagan. Onsha u’lken bolmag’an Tebinbulaq, temir ruda ka’ni Qaraqalpaqstannın’ SultanUays tawında jaylasqan. Respublikag’a sanaat a’hmiyetine iye bolg’an temir rudası ha’mde (koksleniwshi) ko’mirdin’ joqlıg’ı qara metallurgiyanı tolıq tsikl da’rejesinde rawajlandırıwg’a imkaniyat bermeydi. Jer ju’zinde en’ ko’p tarqalg’an metall alyuminiy esaplanadı. Biraq ta’biyatta alyuminiy taza halında ushıramaydı. Ol boksit, aluniy, krolin, siyenit usag’an shiyki zattan alınadı. Olardın’ en’ a’hmiyetlisi boksit. Du’nya ma’mleketleri arasında boksit zapaslarına Gvineya, Malaziya, Avstraliya, Xindistan, Vengriya, Braziliya, Yamayka, Gayana, Surinam bay. Endi basqa metallardın’ geografiyasın ko’rip shıg’amız: marganets boyınsha Kitay, JAR, Braziliya, Gabon, Xindistan, Ukraina, Gruziya; xromit boyınsha bolsa JAR, Turkiya, Xindistan, Qazaqstan ajıralıp turadı. Nikelge Rossiya, Kanada, Kuba; mısqa Zambiya, Kanada, AQSh, Kitay, Qazaqstan, Chili, Kanada, Rossiya bay. Polimetal rudalar (qorg’asın, sınap, gu’mis) Rossiya, Kanada, Avstraliya, AQSh-ta ko’p. Qalayı tiykarınan Mianma, Tayland, Malayziya, İndoneziya ha’m Kolumbiyada; kobalt Kanada, Rossiya, Kongo, Zaibiyada ko’birek tarqalg’an. Volfromnın’ iri ka’nleri Kitay, Rossiya, O’zbekstan ha’m Koreyada jaylasqan. Vanadiy ulıwma JAR, AQSh, Rossiya ha’mde Kitayg’a tuwra keledi. O’zbekstanda uran, volfrat, mıs, polimetal, rudalar ka’ni bar. Altın zapası boyınsha respublikamız du’nyada 4-shi, qazıp alıw boyınsha 7-8 orınlarda turadı. Awıl xojalıg’ı islep shıg’arıw ushın azot, fosfor ha’m kaliy tu’rlerinin’ a’hmiyeti u’lken. Fosfordın’ iri ka’nleri Arqa Afrika ma’mleketleri (Marokko, Jazoyr, Tunis), Rossiya (Kola yarım atawlarındag’ı Xibin apatitleri), Qazaqstan (Qarataw) usag’an ma’mleketlerde tawılg’an. Sonın’day, bul shiyki zat Kitay, İzrail, İordaniya, Braziliya, JAR ha’m ayırım basqa ma’mleketlerde de bar. O’zbekstanda g’a’rezsizlik jıllarında Nawayı walayatında forfordın’ iri zapasları anıqlandı ha’m olardan ha’zirde paydalanılmaqta.
Kaliy duzı Rossiya, GFR, AQSh, Kanada, Frantsiya ha’m Belarussiyada ko’p. Respublikamızda bunday agranomik shiyki zat Qashqadarya walayatında, Dehqanobad rayonında bar.
İslep shıg’arıwdı rawajlandırıw ha’m aymaqlıq jolg’a qoyıwda jer-suw resurslarının’ roli u’lken. Du’nya boyınsha awıl xojalıg’ı eginleri ulıwma jer fondının’ 1/3 bo’legi yamasa 5 mlrd gektarg’a jaqının quraydı. Sonın’day 28 % su’riletug’ın jerler ha’m 70 % jaylawlardan ibarat. Du’nya boyınsha xalıqtın’ jan basına ortasha 24 sotiktan su’riletug’ın jer tuwra keledi. Bul boyınsha Aziya en’ arqada, en’ aldın’g’ı orında Avstraliya ha’m Jan’a Zellandiya (1,87) turadı. Tog’ay baylıqları jer ju’zinde ha’r tu’rli tarqalg’an. A’sirese Rossiya, Braziliya, Kanada, AQSh, Hindistan, Fillandiya, Shvetsiya bul boyınsha keskin ajıralıp turadı. Usı waqıtta, ulıwma maydanının’ tog’ay menen qaplang’an bo’legi yamasa ko’rsetkishi Avstraliya, Jazair, Sawd Arabstanı, Misr Arab respublikasında pa’st. Bunday baylıqlar Orta Aziya ma’mleketlerinde, ma’celen Qazaqstan, O’zbekstan ha’m Turkmenstanda da ju’da’ az. Aytıp o’tiw kerek, son’g’ı jıllarda awıl xojalıg’ı jerlerinin’ o’nimdarlıg’ı pa’seyip baratır. Onın’ sostavında eroziyag’a ushırag’an ha’m ekinshi da’rejeli shorlang’an jerler ko’p. Sonın’ menen birge tog’ay zonasında kemeyip baratır. Bulardın’ aqıbetinde qorshag’an ortalıq, geoekologik mashqalalar du’nyanın’ ayırım ma’mleketlerinde keskin ko’beyip barmaqta. Ma’selen bunday mashqalalar O’zbekstan respublikasında da bar.
Ekologik mashqalalar tek jer ha’m tog’ay hamde suw resurslarınan paydalanıw menen payda bolmaydı. Olarg’a sanaat ha’m urbanizatsiya bashqısının’ rawajlanıwı qazılma baylıqlardı ju’da’ ko’p alınıwı ha’m ta’sir qıladı. Ma’selen, bunnan 40 jıl burın du’nyada jılına 1 mlrd tonna neft qazıp alıng’an bolsa, bul ko’rsetkish ha’zirgi ku’nde 3,5 ma’rte ko’beydi. Eger usı da’wirde 5 trln kub m ta’biyiy gaz alıng’an bolsa, ha’zirde derlik 5 ma’rtege arttı.
Ulıwma alg’anda, ha’r jılı jerden 100 mlrd tonnadan artıq ha’r tu’rli metallar resurslar ha’m janılg’ı qazıp alınadı. Ta’biyatqa bunday ko’z-qaras onın’ baylıqların alıw ha’m ornına u’lken mug’darda shıg’ındı shıg’arıw a’lbette ekologik jag’dayg’a keri ta’sir ko’rsetedi. Sonın’ ushın ta’biyattan aqılg’a muwapıq paydalanıw, qorshag’an ortalıqtı qorg’aw ha’mmeden joqarı ekologik ma’deniyattı ha’m bilimdi talap etedi.