Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

Sanaat tovarlarının’ ayırım tu’rlerinin’ islep shıg’arıwg’a ta’sir etiwshi faktorlar

Tovarlar ha’m tarmaqlar	shiyki zat	janılg’ı energetika	Jumısshı ku’sh	Suw	Tran-sport	Ekologiya	Ekono-mikalıq geografik orın	Tutı-nıwshı
Alyuminiy	+	++
Mıstı tazalaw		++
Shoyın	+	++
Temir qatıspaları	+	++		+
Polat	+	+
Kaliy to’gini	++					+
Fosfor to’gini	+					+		+
Azot to’gini	+					+		++
Sintetik talshıq		++				+
Awıl xojalıq mashqalası								++
Radio, pribor sazlıq, anıq mashinasızlıq
Tsellyuloza-qag’az sanaatı	+			+	+			+
Tsement	+					+		+
Paxta talshıg’ı	++				+
Toqımashılıq sanaatı	+				+
Paxta mayı	++
Go’sh	+					+		+
Su’t	+							+

Sıpat: ++ tiykarg’ı ta’sir
+ ku’shli ta’sir
Shiyki zatqa tiykarlang’an sanaat ha’m awıl xojalıq tarmaqlarının’ geografiyası en’ a’weli ma’mlekettin’ ta’biyiy sharayatı ha’m ta’biyiy resurslar jaylasıwı menen baylanıslı. Sonlıqtan awıl-xojalıq eginleri aymaqlıq sho’lkemlestiriwde suw, klimat ha’m topıraq sharayatları u’lken a’hmiyetke iye. Olar ıg’allıq, temperatura ha’m topıraq agroximat resursların payda etedi. Shiyki zat faktorına tiykarlanıp, islep shıg’arıwdın’ territoriyanı payda etiw ma’seleleri ta’biyiy baylıqlardan aqılana paydalanıw, qorshag’an-ortalıq tazalıg’ın saqlaw mashqalaların esapqa alg’an halda sheshiw maqsetke muwapıq. Na’tiyjede ta’biyiy geografiya, ekonomikalıq geografiya ha’m ekologiyag’a baylanıslı bo’limler o’z-ara muwapıqlastırıldı. Janılg’ı ıssılıq elektr stantsiyaları, qara metallurgiya sanaatının’ da’slepki shoyın eritiw (domna peshinde) basqıshın jaylastırıwda tiykarg’ı roldi oynaydı. Biraq onın’ ta’siri ha’r waqıt ha’m jetekshi ku’shke iye emes. Elektr stantsiyaları yaki metallurgiya zavodları tutınıwshı rayonlarda ham jaylastırılıwı mu’mkin. Bunday jag’day neft ha’m onın’ o’nimi mazut, ta’biyiy gaz tiykarında islewshi ıssılıq elektr stantsiyalarına qurılısına baylanıslı (janılg’ının’ trubaları keltiriliwi, ekonomikalıq jaqtan maqulıraq) boladı. Biraq qara metallurgiya (shoyın eritiw) o’nimlerin jaylastırıw sha’rayatları birdey emes. Mısalı, qazıp alınatug’ın temir rudasının’ shama menen 48-50% paydalı, bul degen so’z olardan derlik sonsha mug’darda shoyın alınadı. Biraq bul «ortasha» ko’rsetkish ha’mme jede birdey emes ayırım ka’nlerde temirdin’ qazıp alınatug’ın rudag’a u’lesi 17-19%-ti quraydı. Bunday ka’nlerge Uraldag’ı Qashqanar yamasa Qaraqalpaqstan respublikasındag’ı Tebinbulaq ka’nleri mısal qılıp keltiriwge boladı. Bul jerlerden qazıp alıng’an rudanı domna peshinde eritip bolmaydı, sebebi onda kerekli mineralg’a qarag’anda paydasız jınıslar ko’birek. Sonın’ ushın usı ruda da’slep bayıtılıwı ha’m onın’ quramındag’ı paydalı minerallardın’ u’lesi asırılıwı kerek. Bayıtılg’annan son’ ruda quramındag’ı temirdin’ (ren’li metallar ushın bayıtıw protsessi za’ru’r, sonın’ ushın olardın’ rudalar quramındag’ı u’lesi ju’da’ to’men) mug’darı bir neshe barabar ko’beyedi. Usı sebepten, metallurgiya ka’rxanaları ko’birek shiyki zat rayonına jaqınıraq jaylastırıladı.
Jer ju’zinde «bay» ka’nler ham joq emes. Olardan Kursk magnit anamoliyası (Rossiya) ko’lemine kiriwshi Belgorod qasındag’ı ka’nlerde temirdin’ rudadag’ı u’lesi 60-65%-ke jetedi. Sonday-aq bunnan qazıp alıng’an shiyki zat tuwrıdan-tuwrı bayıtılmastan domna peshinde eritiliwi mu’mkin. Sonday eken olardı tasıp barıw ushın transport ha’rejetleri ha’m eritilgen shoyınnın’ bahası onsha joqarı bolmaydı. Bul bolsa ka’rxanalardı janılg’ı (koksleniwshi ko’mir) rayonında, yag’nıy og’an jaqın jerlerde qurıwdı talap etedi. Qazaqstan respublikasındag’ı Karaganda tolıq tsilli metallurgiya kombinatı tikkeley ko’mir basseyni rayonında jaylastırılg’an, Lipetsk, Tula, Krivoy-rog kombinatları shiyki zat yag’nıy temir, ruda ka’nlerine jaqın qurılg’an.
Bazıda metallurgiya zavodları shiyki zat ha’m janılg’ı rayonları ortasında jaylastırılg’an. Sebebi bul sanaat tarmag’ı ushın bul eki faktordın’ a’hmiyeti derlik bir qıylı. Bug’an jaqın mısal bolıp Cherepovetsk metallurgiya kombinatı (Rossiya Federatsiyası) xızmet qıladı. Ol Pechora koksleniwshi ko’mir basseini menen Kola yarım atawı temir rudası ka’nlerinin’ shama menen ortasında qurılg’an. Biraq ka’rxana anıq eki aralıqta emes. Ol biraz batısqa «tartılg’an», sebebi Sankt-Peterburgtın’ u’lken mashinasazlıq sanaatın polat ha’m prokatqa bolg’an talabın qanaatlandırıw kerek. Sonday-aq ko’mir ha’m temir rudası bir-biri menen territorial almasıwı tiykarında ha’r eki rayonda qa’liplesken qara metallurgiya orayları bar. Bul haqqında o’tken a’sirdin’ 30-jıllarında a’melge asırılg’an Ural-Kuznetsk kombinatı (UKK) n ko’rsetiw orınlı. Usı da’stu’r aymaqlıq islep shıg’arıw kompleksinin’ da’slepki ko’rinisi bolıp, onı turmısqa engiziwde ha’m shiyki zat rayonında botıs Uraldın’ temir rudası ka’nleri tiykarında (en’ u’lken Magnitogorsk metallurgiya kombinatı) ha’m janılg’ı rayonı Kuznetsk tasko’mir basseyni, yag’nıy Novokuznetskte bunday u’lken ka’rxanalar qurılg’an.
Donetsk-Dnepr boyı rayonı Ukraina ma’mleketinin’ tiykarg’ı janılg’ı ha’m qara metallurgiya bazası esaplanadı. Ol burın du’nyag’a dan’qı ketken Uraldı a’lle qashan arqada qaldırıp, o’tken a’sirdin’ aqırg’ı shereginde kapitalistlik tiykarında gu’llenip rawajlang’an, sol waqıtları Qubla sanaat rayonı dep atalg’an u’lke. Ha’zirgi da’wirde bul jerde qara metallurgiyanın’ eki qa’niygelestirilgen rayonı qa’liplesken bolıp, olar bir-biri menen shiyki zat ha’m janılg’ı almastırıw negizinde isleydi. Bul ha’m bolsa Donbass ha’m Dnepr boyındag’ı bir topar ka’rxanalar birlespeleri - Donbasta koksleniwshi ko’mir, Dnepr boyında temir rudası (Krivoy-Rog) basseyni bar. Usı aymaq ishinde, biraq aldın’g’ılarg’a qarag’anda kishirek metallurgiya rayonı, anıg’ırag’ı orayı ham bar. Bul jerde Mariuoldag’ı ka’rxanalar birikpesi na’zerde tutılmaqta. Ol Donbass ko’miri ha’m Kerch yarım atawındag’ı Qamısmurın temir rudası negizinde isleydi.