Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

2-sızılma o’ndiristi sho’lkemlestiriwdin’ tiykarg’ı formaları.

Demek iri kalalarda da emes, onnan uzaqta da emes, qalanın’ imkaniyatı joq, ka’rxana bolsa onnan uzaqlasa almaydı. Na’tiyjede, jan’a ka’rxana yamasa ilimiy tekseriw orayı, u’lken oqıw orayları.ulken qalalardın’ ta’siri ko’leminde ornalasadı. Qala aglomeratsiyası, sanaat tu’yini payda boladı. Biraq aglomeratsiyalar ha’m o’zine ta’n aymaqlıq kontsentratsiya bolıp esaplasadı. İlimde aglomeratsiya faktorı ha’m sol menen baylanıslı aglomeratsiya ilimine birinshi ma’rte nemis alımı Alfred Veber (1909-j. tiykar salg’an). Joqarıda keltirilgen mag’lıwmatlarg’a mısal sıpatında Tashkent a’tirapında jaylasqan go’sh kombinatı (Orta awıl qalashası), TashİES, Tashkent agrar universiteti, yadro fizika institutı (Ulug’bek qalashası), alkogolsiz ishimlikler kombinatı (Qıbray) ha’m basqalardı ko’rsetiw mu’mkin. Tashkent xalkının’ talabı ha’m xojalıg’ı ushın za’ru’r bolg’an bul ka’rxanalardı qalada kurıwdın’ ilajı joq, biraq olar sanaat, ilim-pa’n orayına jaqın bolıwı za’ru’r.

Bunnan ja’ne bir juwmaq usı o’ndiristın’ kontsentratsiyalanıw menen rawajlanıw ortasındag’ı baylanıs kesip shıg’adı.
Da’slep qalanın’ payda bolıwı ha’m u’lkeyiwine o’ndiristi jaylastırıw (kontsentratsiya) jetekshi rol oynaydı. Keyin ala qalanın’ o’zi islep shıg’arıwdın’ territoriyalıq sho’lkemlestiriw foktorına aylandı. Kontsentratsiyag’a mısal keltireyik. Ma’selen, O’zbekstan sanaat o’ndirisinin’ yarımınan ko’binde xa’r birinde 2000 nan artıq jumısshı isleytug’ın ka’rxanalar dep oylaylıq. Bul islep shıg’arıw yamasa ka’rxana da’rejesindegi kontsentratsiyalaw esaplanadı. Tashkent qalasında jaylasqan ka’rxanalar O’zbekstan Respublikası sanaat o’niminin’ shama menen 15-16 % beredi, bul urbanislik kontsentratsiya esaplanadı.
Eger Ferg’ana oblastı respublikamızdın’ tiykarg’ı pille yamasa miywe orayı, neft o’nimleri yamasa o’simlik mayı islep shıg’arıwshı rayonı sıpatında ko’rsek, onda territoriyalıq kontsentratsiyanı na’zerde tutqan bolamız. Kontsentratsiyanın’ joqarı yamasa pa’sligi ma’lim bir tarawdın’ rawajlang’anlıq da’rejesın belgileydi.
Bul jerde bag’dar bolıp qala, oblast yamasa baska bir jerde jasawshı xalıqtın’ u’lesi u’lken rol oynaydı. Aytayıq Ferg’ana alabında O’zbekstan Respublikası xalqının’ 27%-ti jaylasqan. Eger anaw yamasa mınaw islep shıg’arıw ko’rsetkishi, usı ko’rsetkishten qansha joqarı bolsa, urbanistlik ha’m aymaqlıq kontsentratsiya tu’rli rayon yamasa ma’mleketler payda boladı. Pa’st da’rejedegi ka’rxana yamasa islep shıg’arıw kontsentratsiyası urbanistlik kontsentratsiyag’a tuwrı keliwi de ushıraydı. Bunda qalada mayda ka’rxanalar sanı ju’da’ ko’p boladı, kontsentratsiya pa’st, biraq islep shıg’arıw kontsentratsiyası bolıwı ha’m mu’mkin.Bunda kishkene qalada, ma’selen, Asaka yamasa Xiyuada u’lken islep shıg’arıw ka’rxanalarının’ jaylasıwı mısal bola aladı. Tap sonday, pa’st da’rejedegi urbanistlik kontsentratsiya joqarı territoriyalıq kontsentratsiyag’a ham alıp keledi.
Bunda usı aymaqta ju’da’ ko’p kishi sanaat punkti yamasa oraylıq payda boladı. Usınday jag’dayda respublikanın’ ko’plegen wa’layatlardag’ı (Andijan, Buxara, Ferg’ana, Namangan, Xorezm h.t.b) toqımashılıq qospa ka’rxanalarının’ jaylasqanlıg’ın da ushıratamız. Usı menen birge to’men da’rejedegi territoriyalıq kontsentratsiya joqarı urbanistlik ko’rsetkishi menen ham baylanısqan.
Ma’selen, bir waqıtları Frantsiya degende birinshiden onın’ paytaxtı Parij, Vengriya tiykarında bolsa, Budapesht tu’siniler edi. Sonday etip, joqarı da’rejedegi kontsentratsiya, a’sirese bazar mu’na’sebetlerine o’tiw da’wirinde ju’da’ u’lken ka’rxanalardı payda etiw ha’mme waqıt ham sotsial ha’m ekonomikalıq ta’repten na’tiyjeli emes.
Bunday jag’daylar shiyki zat ha’m tayar o’nimdi transportta tasıw qa’rejetleri ko’beyedı. Jumısshı ku’shi jetispeydı ha’m en’ a’hmiyetlisi ekologik ten’salmaqlılıq.
Demek, kaysı da’rejedegi kontsentratsiya maqsetke muwapıq. Al belgili ko’lemdegi o’nimdi tu’rli iriliktegi ka’rxana, qala yaki rayonlarda islep shıg’arıw mu’mkin.
Ha’r tu’rli u’lkenliktegi ka’rxanalar, qalalar bolg’anı maqsetke muwapıq bolsa kerek. Demek kontsentratsiya obektiv nızamlıq, biraq ol ha’mme ma’mleketlerge ta’n ha’m ekonomikalıq na’tiyjelikke iye bolsa da onın ma’lim shegarası da’rejesı bolıyaı sha’rt. Ma’mlekettın’ ko’pshilik jag’dayda paytaxt kalası tiykarında rawajlanıwın Latın Amerikası ma’mleketlerdın’ jakın jakın o’tmishtegi rawajlanıwı yamasa Afrika ma’mleketleri mısalında ko’riwimiz mu’mkin.Usı ma’mleketler o’z sotsial ekonomikalıq mu’mkinshiliklerin olardın’ en’ u’lken orayı bolg’an paytaxt qalalarında kontsentratsiyalanadı. Bunday quramın, o’te oraylaskan kontsentratsiyanı bildiredi. Respublikada ha’m tek Tashkent yamasa Tashkent ualayatın rawajlandırıp, kalg’an region ha’ orınlardı o’z xalında kaldıra beriw de jaramaydı, a’lbette. Sol sebepli Qarakalpaqstan Respublikası, Xorezm, Surxandarya, Jızzax ualayatları sotsial ekonomikalıq potentsialın jaqsılaya zaman talabı bolıp, bul ma’seleler g’a’ressiz ma’mlekettın’ ilimiy tiykarında islep shıg’arılgan regional siyasatı ko’rinisin tappag’ı lazım. Bul oraylasıw kontsentratsiyanın’ bir korinisi. Bul jerde islep shıg’arıu ka’rxanaları yamasa baska sho’lkemler ha’m tarmaqları tiykarınan bir qalada jaylasıyaı tu’siniledi. Xa’zirgi uaqıtta ma’mleket yamasa xojalıq baskarıwının’ bunday tizimi jeke xa’kimlik monopoliyag’a alıp keliwi turg’an ga’p, bul bolsa maqsetke muwapık emes. Joqarıdag’ı mag’anada kontsentratsiya tu’sinigi ha’mme waqıt oray tu’sinigin sıpatlaydı. Biraq oray degende qalanın’ ulıwmı sanaatıyamasa ma’deniyat orayı sıpatında qaraw ha’m tu’ri bolmaydı. Qala berse, xa’mme qalalar ha’m sanaat ma’deniyat orayı . Sonın’ ushın qala qaysı qaysı sanaat tarmag’ı orayı ekenligin anıqlaw maqul esaplanadı. Mıs: Angren ulıwma sanaat orayı emes, al ko’mir (janılg’ı) sanaatı orayı. Marg’ulan yamasa Namangan bolsa toqımashılıq, Asaka mashinasazlık sanaatının’ orayı ekenligin ko’rsetiya tuwrı boladı. Qa’niygelesiya ha’m islep shıg’arıwdı sho’lkemlestiriwdın’ belgili forması bolıp, Ol terretoriyalıq miynet bo’liniwinin’ ha’m ekonomikalıq rayonlardın’ payda bolıyaı menen u’zliksiz baylanıslı. Onın’ u’sh baskıshı ha’m u’sh tu’ri bar. Qa’nigelesiwdın’ u’sh baskıshı degende, ka’rxana, qala yamasa rayon ko’lemindegi qa’niygelesiwi tu’siniledi.
Basqasha qılıp aytkanda, olardın’ ha’r birine terretoriyalıq yamasa sotsiallıq miynettın’ bo’listiriliui na’tiyjesinde ma’lim bir o’nimnin’ islep shıg’arılıwı biriktiriledi. O’z na’wbetinde, qa’niygelesiw usı karxana (Ol xojalıq birlespesi de bolıwı mu’mkin) qala yamasa rayon ko’lemindegi qa’niygelesiw tu’siniledi.
Qa’niygelesiwdin’ u’sh tu’ri – bul bo’lim (detal), texnologiya yaki yarım o’nim ha’m predmet (tayar o’nim islep shıg’arıw) qa’niygelesiwi bolıp esaplanadı. Qa’niygelesiwdin’ bunday ko’rinisleri bir-biri menen o’z-ara baylanıslı ha’m tu’rli territoriyalıq basqıshında o’zgeshe o’zgeshelikke iye boladı.
Qa’niygelesiw na’tiyjesinde xalıq xojalıg’ının’ tarmaqları payda boladı, ekonomikalıq rayonlar, qalalardın’ funktsional tipleri qa’liplesti. Sonın’ menen birge, ol sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı talab etedi, sebebi islep shıg’arılg’an ha’m jergilikli tutınıwshıdan artıp qalg’an o’nim shetke shıg’arıladı, sol rayonda jetispeytug’ın o’nim bolsa basqa jerden keltiriledi.
Qa’niygelesiwdi anıqlaw ushın bir neshe shart-sharayatlar za’ru’r. Tiykarg’ı o’nim tek sol jer talabın qandırıp g’ana qoymay, ba’lki artıqshası basqa rayonlarg’a shıg’arılıwı yaki tovar qa’siyetine iye bolıwı kerek, bolmasa bul tarmaq usı jay ushın qa’niygelesken taraw bolmaslıg’ı mu’mkin. Aytayıq, rayon yaki wa’layatda respublikada islep shıg’arılg’an o’nim sol jerdin’ o’zinde pu’tkilley paydalanılsa yaki kerisinshe usı o’nim jergilikli sharayat talabın qandırmay, barlıg’ı shetke shıg’arılsa, ha’r eki halda ham tolıq qa’niygelesiw bolıwı mu’mkin emes. Birinshi mısalda, a’piwayı natural xojalıq, ekinshi halda bolsa shiyki o’nimge tiykarlang’an bag’ınıshlı rayon yaki ma’mleket guwahı bolamız, sebebi ko’p degen so’z ha’r dayım ha’m artıqsha ma’nini an’latpaydı. Mısalı, Rossiya Federatsiyasının’ Oraylıq ekonomikalıq rayonında Belarussiyadan ko’birek kartoshka yaki Baltik boyı respublikalarg’a qarag’anda ko’birek su’t islep shıg’arıladı. Biraq kartoshka da, su’t te Rossiyanın’ Oraylıq rayonı ushın qa’niygelesken tarmaq esaplanbaydı, sebebi bul o’nimlerdin’ barlıg’ı o’z ornında paydalanıladı, sebebi rayonnın’ o’zinde 30 mln.nan zıyat xalıq jsaydı. Ha’zirgi waqıtta kartoshka Belarussiya Respublikası ushın, su’t Baltik boyı ma’mleketlerine qa’niygelesken tarmaq bolıp xızmet qıladı. Bul jerlerde awıl-xojalıq o’nimlerine bolg’an jergilikli talap qandırıladı, artıqshası bolsa shetke shıg’arıladı.
Sonday ta’rtipte pikir ju’ritip, O’zbekstandag’ı qa’niygelesken tarmaqlardı anıqlaw mu’mkin. Sonday-aq respublikamız paxta talası, pille, taw-ka’n sanaatı, avtomobilsazlıq ha’m basqa tarawlarg’a qa’niygelesken. Onı jip yaki jipek gezlemege, un, neft sanaatına qa’niygelesken dew biraz qıyınıraq, sebebi bul o’nimler O’zbekstanda ha’zirshe jeterli da’rejede islep shıg’arılmaydı ha’m olar jergilikli talabtı tola qandıra almaydı.
Qa’niygelesiw, a’lbette, tek a’piwayı islep shıg’arıwg’a tiyisli emes. Ol barlıq sotsiallıq tarawlarg’a da ta’n qa’siyet esaplanadı. Qala berse, ayırım oqıw orınları oqıtıwshı, basqaları agranom, texnik, ekonomist sıyaqlı ka’sip iyelerin tayarlaydı. Sebebi bul oqıw orınları sonday kadrlardı tayarlawg’a qa’liplesken.
Qa’niygelesiwdin’ de kontsentratsiyag’a uqsas o’zinin’ shegarası bolıwı lazım: ju’da’ tar qa’niygelesiw bir ta’replikke, jol qa’rejetlerinin’ ko’beyiwine alıp keledi. U’lken ka’rxanalardı qurıw qanday zıyanlı bolsa, ha’dten tıs tar qa’niygelesiw de ma’mleketimiz qu’direti, onın’ rawajlang’anlıq da’rejesi «u’lken», «en’ u’lken», «jalg’ız» sıyaqlı tu’sinikler menen ta’riyplenedi, «birinshi» bolıw bolsa ko’p hallarda qalg’an barlıq tarawlarda qalaqlıqtı an’latar edi. Biraq bul pikirden natuwrı pikir shıg’arıw da kerek emes, sebebi qa’niygelesiwsiz qala, wa’layat, ekonomikalıq rayon, respublikalardı, qala berse, ja’miyet ha’m adamlardın’ o’zinin’ de rawajlanıwın ko’z aldımızg’a keltiriw qıyın. Sonın’ ushın qa’niygelesken tarmaq penen birgelikte basqa ja’rdemshi yaki ekilemshi tarawlar da hesh bolmag’anda jergilikli talap ko’lemiinde rawajlang’an bolıwı lazım. Bul jerde qa’niygelesken tarmaqtı terektin’ denesine, da’ryag’a, qosımsha tarmaqlardı bolsa terektin’ shaxa ha’m japıraqlarına, da’ryanın’ sag’alarına uqsatıw orınlı. O’z-o’zinen belgili, denesiz shaxa da bolmaydı, shaxasız terek bolsa – bul a’piwayı puta esaplanadı, sag’asız da’ryada jetilisken da’rya sistemasın qa’liplestirmeydi.
Demek, qa’niygelesiw kompleks, ha’r ta’repleme rawajlanıw menen baylanısıwı kerek. Sebebi, qa’niygelesiwde jol qoyılg’an qa’teler aqıbetin ha’zirgi ku’nde sezip turıppız. Bul kemshilikler a’sirese burıng’ı awqam respublikanın’ o’z-ara ekonomikalıq baylanıslarının’ buzılıwında o’z ko’rinisin tappaqta. Sol sebepli, itibar ko’birek ha’r bir respublikanın’ mu’mkin bolg’anınsha rawajlanıwına qaratılmaqta. A’lbette, bunday rawajlanıw respublikanı ja’han birlesligindegi basqa ma’mleketlerden parq qıldırıwshı, onın’ ornın belgilep beriwshi qa’niygelesken tarmaqlardı sho’lkemlestiriw arqalı a’melge asırılıwı maqsetke muwapıq. Sebebi, qa’niygelesiw ha’r bir jerdin’ kimligi yaki ne ekenligin, bir jerdin’ ekinshi jerden parqın an’latadı sonday-aq ol yag’nıy aymaqlıq qa’liplesiw, ekonomikalıq rayon ekonomikalıq geografiyanın’ o’zek tu’siniklerinen esaplanadı.
Kooperatsiya na’tiyjesinde belgili bir o’nim jaratıw ushın tu’rli ka’rxanalardın’ birge islesiwi bolıp tabıladı. Bul ka’rxanalar bir yaki eki tarmaqqa tiyisli bolmaslıg’ı mu’mkin. Sonın’ menen birge, kooperatsiyada aymaqlıq birlik, barlıq qa’niygelesken ka’rxanalardın’ bir jerde ornalasıwı onsha sezilmeydi ha’m kerisinshe olardın’ tarqoq ko’rinisinde jaylasıwı gu’zetiledi.
Kooperatsiyada qatnasıwshı ka’rxanalar sanı islep shıg’arılıp atırg’an o’nimnin’ quramallılıg’ına baylanıslı. A’sirese mashinasazlıqta, anıg’ırag’ı jen’il ha’m ju’k mashinaların islep shıg’arıw ushın ju’da’ ko’p kerekli bo’limler, talap etedi. Sol ushın bunday mashinalardın’ jaratılıwında ju’zlep qa’niygelesken ka’rxanalardın’ u’lesi bar. Mısalı, Moskvada jen’il avtomobil yaki Lixachev zavodı (jiguli) ha’m sog’an uqsas birlespeler 200 ha’m onnan artıq ka’rxanalar menen birge islesedi.. O’zimizdin’ «O’zDEU» avtoka’rxanası da respublikamız ha’m basqa ma’mleketlerdegi (tiykarınan Qubla Koreya) ka’rxanalar menen baylanıs qıladı.
Tiykarg’ı juwmaqlawshı yaki jıynawshı bas ka’rxana ko’p jerden a’sbap-u’skeneler, detall ha’m a’sbaplar aladı, ol transport-geografik ta’repten qolay ornalasıwı za’ru’r.
Kombinatsiya, kombinatlasıw kooperatsiyag’a uqsap ka’rxanalar birlespesinen ibarat. Biraq bul jerde tarqalg’an halda jaylasqan birlik emes, ba’lki olardın’ aymaqlıq ulıwmalıg’ı tu’siniledi. Sol sebepli kombinatsiyada kooperatsiyadan parqlı, ko’birek aymaqlıq birikpe payda boladı.
Bul ekeuin ju’zeki qarag’anda, bir-birine uqsas tu’sinik,biraq ortasında basqa parq ta bar. Kooperatsiyada, kerisinshe, yag’nıy, shiyki zat o’nim bir bolıp, onnan alınatug’ın o’nim tu’rleri ha’r tu’rli.
Demek, kombinatlasıw belgili bir tu’rdegi shiyki o’nimdi texnologik qayta islew, onın’ shıg’ındılarınan tolıq paydalanılg’an halda barlıq o’nimler islep shıg’arılıwın an’latadı. Tap sol ma’nide kombinatsiya «to’n’kerilgen» kooperatsiya esaplanadı.
Koombinatsiya bir geografik nuqtada, ha’tte ka’rxanalar birlespesi orayında ken’irek jer yaki rayonda da bolıwı mu’mkin. Xalıq xojalıg’ı tarmaqları arasında bolsa, a’sirese qara ha’m ren’li metallurgiya, ximiya, tog’ay, azıq-awqat, jen’il ha’m qurılıs sanaatına tiyisli. Qullası, bul du’zilisti qay jerde «kombinat» so’zin ushıratsaq, onın’ sol tarawda ko’remiz, ha’tte xalıqqa xızmet ko’rsetiwshi tarmaqlarda da. Sanaatta kombinatlar birneshe texnologik ta’repten baylanıslı bolg’an zavod yaki tsexlardan quralg’an. Mısalı, qara metallurgiya kombinatları, anıg’ırag’ı tolıq tsiklli kombinatlar, shoyın, polat ha’m prokat islep shıg’arıwshı zavodlar birlespesi esaplanadı. Eger olardın’ birewi bolmasa, ol halda kombinat tolıq tsiklge iye emes (Bekabattag’ı o’zbek metallurgiya kombinatı tap sonday ka’rxanalardan).
Toqımashılıq kombinatları jip yiriw, boyaw, tayarlaw tsexlarınan ibarat. Shiyki o’nim bir paxta talası yaki pille o’nimi: go’sh kombinatında da jalg’ız shiyki zat tiykarında birneshe o’nim: go’sh, konserva, kolbasa sıyaqlı basqa go’sh o’nimleri alınadı. Onın’ shıg’ındısı, mısalı, su’yek ha’m qannan au’ıl-xojalıg’ı ha’m meditsina tarawında paydalanıw mu’mkin, terisi bolsa duzlang’annan son’ ayaq kiyim sanaatında isletiledi. Tog’ay, tsement-shifr, qalaberse oraylasqan ıssılıq elektr stantsiyaları da kombinat qa’siyetine iye, sebebi olar ha’zirgi waqıtta elektr energiyası ha’m puw beredi.
Sonday qılıp, kombinatsiya sanaat tarmaqlarının’ ko’pshiligine ta’n. Tek mashinasazlıqta «kombinat» so’zin ushıratpaymız, biraq tiykarınan bul jerde de ol bar. Sebebi metaldan tiykarg’ı o’nim menen bir qatarda ken’ tutınıw o’nimleri de islep shıg’arıladı. Mısalı, Tashkenttegi Chkalov atlı aviatsiya birlespesi samolyottan tısqarı avtomobil ushın bazı bir kerekli bo’limler, balalar kalyaskası ha’m sog’an uqsas tu’rli xalıq tutınıu malların da islep shıg’aradı. Joqarıda keltirilgen mısallarda ma’lim bir nuqtada yaki u’lken ka’rxanalar shen’berindegi kombinatsiyasın ko’riw mu’mkin. Onın’ aymaqlıq ko’rinisi bolsa aymaqlıq islep shıg’arıw birlespesinin’ o’zi bolıp tabıladı.
Ulıwma alg’anda islep shıg’arıwdın’ sotsiallıq formaları o’z-ara baylanıslı. Sonday-aq qa’niygelesken ka’rxanalar yaki kooperatsiya ha’m kombinatsiya shen’berindegi islep shıg’arıw buwınları da ol yaki bul ko’riniste kontsentratsiyanı an’latadı. Biraq bul jerde olardın’ bir jerde toplang’anlıg’ı, jıyılg’anlıq da’rejesi basqa jerlerge qarag’anda joqarı bolıw lazım, bolmasa kontsentratsiya bolmaydı. Kontsentratsiya yaki qa’niygelesiw ha’zirgi waqıtta usı tarawdın’ rawajlang’anlıg’ın da’liyllep beredi. Biraq bul rawajlang’anlıq kontsentratsiyada ka’rxana yaki sho’lkemnin’ u’lkenligi bolıp tabıladı.
Kooperatsiya ha’m kombinatsiya bir-birine uqsaslıg’ın joqarıda aytıp o’tken edik. Bul ma’selege ja’ne bir jaqınlasaq, olardın’ ekeu’i ushın da qa’niygelesiw tiyisli ekenliginin’ gu’wahı bolamız.
Eger kooperatsiyag’a tiykarınan detall yaki bo’lim da’rejesindegi qa’niygelesiw ta’n bolsa, kombinatsiya ushın texnologik, yarım o’nim islep shıg’arıw shen’berinde qa’niygelesken ka’rxanalar birikpesine ta’n. Sonın’ ushın olardın’ baylanıslıg’ı ha’m parqın anıqlaw sotsiallıq ha’m aymaqlıq ta’replerin ajırata biliw, bir-birlerin baylap ko’riw ekonomikalıq geografiyalıq u’yreniwinin’ kerekli sha’rti.
G’a’rezsizlikti bekkemlew ha’m bazar ekonomikası mu’na’sebetlerine o’tiw sha’rayatında islep shıg’arıwdı qurawdın’ barlıq formalarınan tuwrı ha’m maqsetke muwapıq paydalanıw za’ru’r. Mısalı, ha’r qanday g’a’rezsiz ma’mlekettin’ siyasiy qu’diretin tek kishi yaki tar da’rejede qa’niygelesken ka’rxanalar boyınsha maydalap jiberiw maqsetke muwapıq emes. Sol sebepli ma’mleket ushın u’lken, orta ha’m kishi, tu’rli da’rejede qa’niygelesken ka’rxanalardın’ turg’an birlespesi kerek.
Ha’zirgi sharayatta O’zbekstan milliy ekonomikasın ha’m «pa’sten» ha’m «joqarıdan» qurıw lazım. Tiykarınan, sırt el ma’mleketler menen birgelikte qurılıp atırg’an sanaat ka’rxanaları ushın olarg’a za’ru’r bolg’an texnologik bo’limler, detal ha’m a’sbaplardı o’zimizde tayarlaw imkaniyatların jaratıw, islep shıg’arıwdın’ aymaqlastırıw da’stu’rin a’melge asırıw zaman talabı bolıp tabıladı. Sonın’ menen birge, bar imkaniyat ha’m resurslardan tolıq paydalang’an halda ma’mleketimiz aymag’ında ko’birek tayar o’nimler islep shıg’arıwshı ka’rxanalardı rawajlandırıwg’a a’hmiyet beriw lazım.