Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

3-sızılma. O’ndiristi jaylastırıwg’a ta’sir etiwshi tiykarg’ı faktorlar.

Usını ayrıqsha tiykarlap o’tiw kerek, belgili tarmaqqa kiriwshi ha’mme ka’rxanalar yag’nıy kishi «tarmaqshalar» ushın bir g’ana faktor tiyisli bolmaydı. Sonlıqtan mashinasazlıq tarmag’ına kiriwshi bazı bir ka’rxanalardı jaylastırıwda shiyki zat (metall) ko’birek a’hmiyetke iye bolsa, basqası ushın ta’jiriybeli jumısshı ku’shi a’hmiyetli faktor esaplanadı. Endi joqarıda ko’rsetilgen tiykarg’ı faktorlarg’a qısqasha toqtalıp o’temiz.

Shiyki zat. Ta’biyiy ha’mme o’nimler shiykizatsız jaratılmaydı. Biraq ayırım tovarlardı alıw ushın shiyki zat basqalarına qarag’anda ko’birek sarplanadı. Sonlıqtan bunday o’nimlerdi islep shıg’arıwg’a qa’niygelestirilgen tarmaqlar ha’m ka’rxanalar mu’mkin qa’der shiyki zat rayonlarına jaqın jaylastırıladı. Sanaattın’ bazı bir tarmaqları, ma’selen, taw-ka’n, tog’ay, balıqshılıq sanatı ka’rxanalarının’ jaylasıwı shiyki zat bolmag’an rayonlarda rawajlanbaydı. Bunday sanaat tarmaqlarının’ jaylasıwı ayrıqsha paydalı qazılmalar yag’nıy ta’biyiy qazılmalı baylıqlar geografiyası menen belgilenedi. Basqa sanaat tarmag’ının’ territoriyalıq sho’lkemlestirilgenligi bolsa biraz quramalıraq tu’rge iye. Bul barada bir qatar fakt ha’m sanlar keltiriw orınlı. Ma’selen, 1 tonna paxta talasın alıw ushın 3 t paxta shiykizatı, 1 t paxta mayı ushın 5 t shigit, 1 t shimishke mayı ushın 3 t ayg’abag’ar, 1 t qant ushın 7 t qant la’blebi isletiledi. Usı sanlardı salıstırmalı (%) ko’riniste beriw paydadan arı emes. Conday-aq, paxta talasının’ aq paxtadan shıg’ıwı 32-33%, paxta mayının’ shigitinen alınıwı 19-20%, shekerdi qant la’blebiden alınıuı 14-15% ha’m sog’an uqsas. Demek, bul ka’rxanalar shiyki zat rayonında yamasa og’an jaqın orında jaylastırılıwı sha’rt.
Mineral to’ginler ishinde kaliy to’ginin islep shıg’arıw geografiyası tolıg’ı menen shiyki zat faktorı menen belgilenedi. Sonın’ ushın onı alıw ushın ko’p mug’darda kaliy duzı qollanıladı. Usı waqıtta, azot (selitra) to’ginin islep shıg’arıwshı ka’rxanalar belgili da’rejede erkin jaylastıradı. Bul ka’rxanalar qara metallurgiya oraylarına, suw saqlag’ıshlarına jaqın, neft ha’m gaz sanatı rawajlang’an rayonlarda jaylastırılıwı ha’m mu’mkin.