Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

Du’nya xalqı (2008 jıl ortasındag’ı mag’lıwmat)

Kontinent ler	Mayd. mın’ kv, km	Xalqı sanı mln adam	Xalqı ta’biyiy ha’reketi %			Ortasha o’mir ko’riw jılı		Qala xalqı %
			Tuwı lıw	O’lim	Ta’biyiy ko’be yiw	Erkek ler	Hayal lar
Pu’tkil du’nya	134258	6396	21	9	13	65	69	48
Afrika	30333	885	38	14	24	51	53	35
Arqa Afrika	8520	191	26	7	19	65	68	46
Batıs Afrika	6145	263	42	15	27	50	51	36
Shıg’ıs Afrika	6369	270	41	18	23	43	45	27
Oraylıq Afrika	6620	107	45	17	28	46	49	35
Qubla Afrika	2678	53	25	14	11	51	52	50
Shıg’ıs Amerika	19964	326	14	8	6	75	80	79
Oraylıq Amerika	2483	146	26	5	21	71	76	68
Karib regionı	235	39	20	8	12	67	71	62
Qubla Amerika	17888	365	21	6	15	67	74	79
Evropa	23015	728	10	12	-2	70	78	74
Arqa Evropa	1752	96	12	10	2	75	80	82
Batıs Evropa	1109	185	11	10	1	75	82	79
Shıg’ıs Evropa	18835	299	10	15	-5	63	74	68
Qubla Evropa	1318	149	10	10	0	75	81	74
Aziya	31796	3875	20	7	13	66	69	39
Batıs Aziya	4729	209	27	6	21	66	70	63
Oraylıq Qubla Aziya	10780	1587	26	8	18	62	63	30
Qubla ha’m Shıg’ıs Aziya	4500	548	22	7	15	66	70	38
Shıg’ıs Aziya	1788	1531	12	7	5	70	74	46
Okeaniya	8574	33	17	7	10	72	77	72

Du’nya birligindegi 11 ma’mleketlerdin’ ha’r birinde 100 mln adamnan ko’birek xalıq bar. Olardın’ barlıg’ında 3853 mln yaki du’nya barlıq xalqının’ 60,2% jaylasqan. Usı qatarda Qıtay xalıq respublikası «ka’rwanbası» esaplanadı. Usı ma’mlekette jer ju’zi xalqının’ ha’r 5 ten biri tuwrı keledi. Ekinshi orında Hindistan (1069 mln) ulıwma Qıtay ha’m Hindistanda 2356 mln yaki du’nya xalqının’ 3,8% jasaydı. Demograflar boljawına qarag’anda 2050 jılda Hindistannın’ xalıq sanı boyınsha Qıtaydan o’tip ketedi. AQSh ha’m İndoneziyada 292 ha’m 221 mln adamnan, Braziliyada 117, Rossiya, Bangladesh ha’m Pakistanda 145-150 mln adamnan xalıq bar. Afrika ma’mleketlerinen «ju’z millionlıqlar» gruppasına tek Nigeriya kiredi (134 mln). Ol a’sirimizdin’ ortalarına kelip du’nyanın’ 5 shi ma’mleketine aylanadı. 3-kestede 60 mln nan artıq xalıqqa iye bolg’an ma’mleketler diziminde keltirilgen. Qızıg’ı sonda Evropanın’ birde bir ma’mleketi aldın’g’ı gruppadag’ı (yag’nıy 100 mln adamnan artıq) orın alalmag’an. Usı gruppada bolsa Germaniya ha’m Frantsiya ma’mleketleri orın almag’an.
4-keste
Xalqının’ sanı boyınsha en’ u’lken ma’mleketler (2008j)

№	Ma’mleketlerdin’ atı	Xalqı, mln adam
1	Qıtay	1288,7
2	Hindistan	1068,6
3	AQSh	291,5
4	İndoneziya	220,5
5	Braziliya	176,5
6	Pakistan	149,1
7	Bangladesh	146,7
8	Rossiya	145,5
9	Nigeriya	133,9
10	Yaponiya	127,5
11	Meksika	104,9
12	Germaniya	82,6
13	Filippin	81,6
14	Vietnam	80,8
15	Mısr arab Respublikası	72,1
16	Turkiya	71,2
17	Efiopiya	70,7
18	İran	66,6
19	Tayland	63,1
20	Frantsiya	59,8

Jer ju’zi xalqının’ jaylasıwı bir tegis emes. Ulıwma qurg’aqlıq maydanının’ (145 mln km²) shama menen 10% xalıq derlik jasamaydı. Bug’an Antarktida, Grenlandiyanın’ tiykarg’ı bo’limi ha’mde Arqa muz okeanındag’ı ayırım atawlar kiredi. Ulıwma xalıqtın’ shama menen 30%-ti ten’izlerden 50 km aralıqtag’ı qurg’aqlıqta, yarımı 200 km.ge shekem 3/4 bo’limi 500 km.ge shekemgi bolg’an territoriyalarda jaylasqan. Xalıq jaylasıwının’ gipsometrik ba’lentlikler boyınsha jaylasıwı da o’zine ta’n boladı. Ma’selen, 60%-ke jaqın xalıq ten’iz ha’ddinen 200 m.ge shekem bolg’an ba’lentlikte, 11%-ti 500-1000 m., 4%-ti 1000-1500 m., 2%-ti 1500-2000 m. ha’m tek g’ana 1%-ti 2000 m. ha’m onnan ba’lent bolg’an jerlerde jasaydı. Ulıwma alg’anda, xalıqtın’ jaylasıwı klimat sha’rayatı qolay suwg’arma diyxanshılıq, sanaat, transport rawajlang’an territoriyalarda tıg’ız. Ortasha ha’r bir km²-qa 47 adam tuwrı kelgen jag’dayda İndi-Gang pa’st tegisliginde Shıg’ıs Qıtay, Yava, Yapon atawları, Orta Aziya alaplarında ol ju’da’ tıg’ız jaylasqan. Ha’zirgi waqıtta Saxarada, Oraylıq Aziya sho’l ha’m tawlarında Braziliya ha’m Afrikanın’ ıg’allı tropik tog’aylarında, Rossiya ha’mde Kanadanın’ tundra poyasında xalıq tıg’ızlıg’ı ju’da’ pa’st. Sonday-aq du’nya xalqının’ 2/3 bo’limi jer ju’zinin’ tek g’ana 8% maydanında jaylasqan.
4-keste mag’lıwmatlarınan ko’rinip turg’anınday Bangladeshte ha’r 1 kv² maydang’a 1018 adam tuwra keledi. Palastin territoriyasında bul ko’rsetkish 526, Qubla Koreyada 482, Livanda 400 adamnan artıq Evropanın’ en’ xalıq tıg’ız jaylasqan ma’mleketleri Niderlandiya ha’m Belgiya esaplanadı. Ko’z aldın’ızg’a keltirin’: du’nyanın’ «birinshi» ma’mleketi yag’nıy Qıtayda xalıqtın’ tıg’ızlıg’ı 134 adam, «ekinshi» Hindistanda 325 adamdı quraydı. Ko’rinip turg’anday bunday ma’mleketlerdin’ demografiyalıq sıyımı yaki «u’lesi» ju’da’ u’lken. Salıstırıw ushın esletemiz. O’zbekstan respublikasında xalıqtın’ tıg’ızlıg’ı 56 adam. usınnan Andijan wa’layatında 550 adamnan artıq (biraq onın’ maydanı tek g’ana 4,1 mın’ kv²).
Du’nya xalqı tek ta’biyg’ıy ko’beyiw yag’nıy tuwılıw ha’m o’limnin’ salıstırmalı tiykarında ko’beyip baradı. Ma’lim bolg’anın xalıqtın’ ta’biyiy ha’reketi (adamnın’ tuwılıw o’lim ta’biyiy jag’dayınan xalıqtın’ usı ha’reketi «ta’biyiy ha’reketi» yaki «xalıqtın’ qayta tikleniwi» dep ataladı). Usı ko’rsetkishler qolaylı sang’a iye bolıwı ushın, a’dette protsentte emes, promilelde, yag’nıy ha’r 1000 adamg’a salıstırmalı esaplanadı. 3-kestede du’nya ha’m onın’ xalqının’ ayırım iri bo’limleri boyınsha ko’rsetkishler keltirilgen. Ma’selen, 2003-jılda ha’r 1000 adam xalıqqa du’nya boyınsha ortasha 21 adam tuwılg’an, 9 adam o’lgen ha’m ta’biyiy ko’beyiw 13 adamg’a tuwra kelgen.
5-tablitsa
Xalqı en’ tıg’ız jaylasqan ma’mleketler (2008 j)

№	Ma’mleketler atı	Tıg’ızlıg’ı (km)
	Jer sharı boyınsha, ortasha	47
	Bangladesh	1018
	Falastin	526
	Tuslik Koreya	482
	Livan	403
	Niderlandiya	397
	Belgiya	340
	Yaponiya	337
	Xindistan	325
	İsroil	318
	Filippin	272
	Vetnam	243
	Ullı Britaniya	241
	Germaniya	231
	İtaliya	190
	Pakistan	187
	Nigeriya	145
	Xitoy	134
	Polsha	119
	İndoneziya	116
	Frantsiya	108

Ta’biyiy ko’rsetkish sonnan tuwılıwdın’ ulıwma koeffitsenti Afrikada 38 promill, Batıs Afrika ma’mleketlerinde 42, shıg’ıs Afrikada 41, Oraylıq Afrika ma’mleketlerinde 45%. En’ to’men ko’rsetkish Evropada baqlanadı. Bul jerde o’lımnın’ joqarılıg’ı sebebli ta’biyiy ko’beyiw emes, ta’biyiy kemeyiw (yag’nıy depopulyattsiya) ju’z bermekte. En’ joqarı bolg’anlarg’a Gviniya – Bissau, Liberiya, Sayyorra – Leone (50%), Niger 55% kiredi. Olardın’ ha’mmesi Afrika kantinentinde jaylasqan. Biraq o’lim ko’rsetkishleri de bu’l ma’mleketlerde ju’da’ joqarı (20-30 % promil). Demek, bunday ma’mleketlerde xalıqtın’ «aynalma ha’reketi» ju’da’ u’lken, xalıqtın’ qayta o’siw bolıw da’rejesi bolsa ju’da’ to’men.Aziya ma’mleketleri arasında Avganistan ayırılıp turadı: tuwılıwshılıq, 48, o’limshilik 21 ja’ne ta’biyiy ko’beyiw 27 promille, bug’an ten’lew ushın: O’zbekistanda bul ko’rsetkishler: 24, 8 ja’ne 16 promille. Xalqı tuwılıwshının’ en’ to’men ko’rsetkishleri (10 promille den kem) tiykarınan Evropa ma’mleketlerine tuwrı keledi.
Mısalı: Latviya, Avstriya, Germaniya, Bolgariya, Chexiya sıyaqlı ma’mleketlerde ol 9%. Sol waqıtta, o’limnin’ de joqarılıg’ı sebepli kerisinshe Evropa ma’mleketlerinde xalıqtın’ ta’biyiy xa’reketının’ na’tiyjesi to’men. Olarg’a Estoniya, Latviya, Litviya, Germaniya, Belarussiya, Balgariya, Chexiya, Vengriya, Moldaviya, Ruminiya ha’m tag’ı basqalar mısal bola aladı. Rossiyada tuwılıw 10, o’lim 17 ha’m ta’biyiy kemeyiw 7 promill. Al Ukrayna da bul ko’rsekishler, joqarıdag’ılarg’a tuwrı halda, 9,16 ha’m minus 7 adamdı quraydı. Migratsiya ja’ne xalıqtın’ ha’mme waqıt jasaw ornın o’zgertken jag’dayda ko’ship ju’riw, o’z aldına territoriyalar (du’nya bo’legi, ma’mleket, oblast h.t.b.) xalıq sanının’ o’zgeriwine ta’sir ko’rsetedi. Bul jag’dayda sotsial ekonomikalıq, siyasiy, diniy o’limler tiykarında ju’zege keledi. Son’g’ı jıllarda burın’g’ı ken’es hukumetinin’ bolshekteniwi aqıbetinde xalıqtın’ sırtqı migratsiyası ku’sheyip ketti. Du’nya ma’mleketleri arasında, AQSh, Avstraliya jan’a Zelandiya, İzroil, sıyaqlılardın’ xalqı tiykarınan xalqaralıq migratsiya arqalı rawajlang’an.
Xalkının’ ta’biyiy ha’reketi na’tiyjesinde onın’ ekonomikalıq aktiv bo’legi rawajlanadı. Usı tipke isleytug’ın ja’ne hujjetsiz jumıssız da’reje tizimge alıng’anlar kiredi. Rossiya ja’ne burıng’ı ken’es hukimeti «miynet ressursı» tu’sinigi qabıl qılıng’an bolıp, og’an miynetke jaramlı jaslarg’a xalqı (erkekler 16-59, hayallar 16-54 jas) ja’nede 16 jasqa jetpegen ja’ne napaqa jasında bolg’an, biraq islep shıg’arıwg’a ba’nd bolg’anlar kiredi. Sonın’ menen birge, miynet islewge jaramlı jas gruppadag’ı nagiranlar miynet resurslarına kiritilmeydi.
Du’nya regionında ekonomikalıq aktiv xalqı barlıq xalıqtın’ 45 % payda etedi. Bul ko’rsetkish tu’rli ma’mleketlerde, xalıqtın’ qayta payda bolıw o’zgesheliklerinen kelip shıqqan jag’dayda, ha’r qıylı ekonomikalıq aktiv xalıqtın’ passiv xalıqqa salıstırg’anda «demografik ju’kti » belgileydi. Ha’r qanday ma’mleket o’zinin’ demografik ja’ne sotsial-ekonomikalıq jag’dayınan kelip shıg’ıp, pensiyag’a shıg’ıw jılı (waqtına) qanunıy tiykarlap beredi ja’ne sonın’ menen birge, xalıqtı ekonomikalıq jaqtan qorg’aw sıyasatın a’melge asıradı.
Xalıqtı u’yreniwde onın’ milliy, diniy ha’m basqa o’zgeshelikleri de a’hmiyet talap etedi. Tiykarg’ı mag’lıwmatlarg’a qarag’anda du’nyada 5 mın’nan artıq xalıqlar ju’zege kelgen. Tu’rli elat ja’ne qa’wimlerdin’ qosılıwı (konsalidatsiya ha’m assimlyatsiya) na’tiyjesinde milletler payda boladı. Xalıqlar bolsa adamlardin’ til, jasaw ta’rizi ha’m ma’deniyeti birdey bolg’an tariyxıy bolıp esaplanadı.
Ayırım ma’mleketlerde tiykarınan bir millet, yag’nıy tu’b (titul milleti) ko’p. Bug’an Partugaliya, Norvegiya, Vengriya, Gretsiya, Yaponiya, Bangladesh, Arqa Koreya, Saudiya Arabıstanı, Mısr Arab Respublikası, Tunis, Kuba, Braziliya, Kolumbiya ha’m basqa ma’mleketler mısal bola aladı. Ha’zirgi waqıtta yaxudiy, rus, arman, turk sıyaqlı milletler ko’pshilik ma’mleketlerde tarqalg’an. Birg’ana Jan’a Gvineya arawında 200 den artıq tiller payda bolg’an.
Ta’jikistan Respublikasının’ tawlı Badaxshan avtonom oblastı da tu’rli yaki so’ylewshi pomir ta’jikler ko’p. Ulıwma alg’anda, 100 mln adamnan artıq 7 tiykarg’ı xalıq bar. Olar (qıtay yaki xan, xindular, amerikalılar, bengladlar, braziliyalılar, rus ha’m yamanlar) barlıq xalıqtın’ 40% in payda etedi.
Du’nya xalıqları tu’rli tillerde so’ylewleri menen de parq qıladı. Jer ju’zinde alımlar pikirinshe, 4-5 mın’ tillerden ibarat. En’ ko’p xitay tilinde so’ylesetinler 1200 mln; angliskiy tilinde 450, xind ja’ne urdu tillerde 350, ispan tilinde 300 mln adam so’ylesedi. Sonday aq bengal, indonez, portugal, arab tilleri (170 mln nan), yapon (123 mln) ja’ne de nemis ja’ne frantsuz tilleri 100 mln nan ko’p adam so’ylesedi. Rus tilinde so’ylesetug’ınlar da ko’p. Solay etip, 12 tiykarg’ı tilde du’nya xalqının’ 2/3 bo’legi so’ylesedi BMSh bolsa ra’smiy 6 tilde baylanıs alıp baradı.(anglichan, frantsuz, ispan, rus, arab ja’ne kitay)
Xalqının’ dini quramı boyınsha en’ eski din buddizm esaplanadı. (eramızdan aldıng’ı IV a’sirde ju’zege kelgen) og’an ha’zirgi waqıtta 300 mln. adam boysınadı. En’ ko’p xalqı xristian dinine tiyisli - 1,2 mlrd. adam sonın’ yarımı katolikler bıraq son’g’ı jıllarda islam dini ku’sheyip barmaqta. (1 mlrd. adamnan artıq). İndisler – 700mln adamdı quraydı.Xalqı qala ha’m awıllarda jasawshılarg’a bo’linedi. Ha’zirgi waqıtta du’nya xalqının’ jartısına jaqını (anıqrag’ı 47%) qala jerlerinde jasaydı, bıraq qala tu’sinigi tu’rli ma’mleketlerde ha’r tu’rli, Mısalı: İslandiya ja’ne Daniyada qala atın alıw ushın tek 200 adam, Kanadada 1000 adam, Rossiyada12 mın’, Qırg’ızıstanda 10 mın’, O’zbekistanda 7 mın’, Turkmenstanda ja’ne Gruziyada 5 mın’ Adam kerek. Sonın’ menen birge, barlıg’ı qala xalqının’ yarımı yaki 2/3 bo’limnen ko’biregi awıl xojalıg’ında ba’nd bolmag’anlar da talab etiledi. Ha’zirgi bar qalalardın’ en’ eskisi falastin dag’ı İerixon qalası. Onın’ jası 5000 jılg’a jaqın. Rim 3000 jıl, Tashkent, Samarqand, Buxara, Shaxrisabz, Karshı 2500-2700 jıllıq tarixqa iye. En’ eski qalalar jaqın shıg’ısta payda bolg’an bolsa, shıg’ıs a’sirese, Qıtay ja’ne Yaponiya qalaları aldın’g’ıg’a qarag’anda iri bolg’an. Evropada en’ birinshisi «millioner» qala London tek 1800 jılda payda bolg’an. Orta a’sirlerde o’zimizdin’ Samarqand, Buxarag’a uqsas qalalar ha’zirgi du’nyag’a tanıqlısı London. Parij, Vena, Praga, Moskva sıyaqlı qalalardan u’lken bolg’an.100% urbonizatsiya ko’rsetpesine iye bolg’an qala – «mitti» ma’mleketler bar (Singapur, Vatikan, Manako, San-Marino ja’ne t.b) Velgiya, İzrail, Quvayt, Urugvayda urbanizatsiya da’rejesi, barlıq xalıq xalıqlardın’ u’lısı 90% joqarı. Sonday aq, AQSh, Ullı Britaniya, Yaponiya, Germaniya, Frantsiya sıyaqlı rawajlang’an ma’mleketler de u’lken urbanizatsiya ko’rsetkishine iye. (80-90 %). Salıstırıw ushın: O’zbekistanda bul ko’rsetkish 36,5 % ke ten’. Qıtay yamasa Hindistanda qalalıqlar ulıwma xalıq sanının’ 30 % qurasa, bul ko’rsetkish Burundi yaki Ruanda da 6-8 % ke jetedi. Du’nyada 85 mın’ qala xalqı ma’nzili payda boldı. Sonnan 370 den ko’bireginin’ ha’r birinde 1 mln. ja’ne odan ko’birek xalıq jasaydı. Olardın’ xalqı 1,1 mlrd. adam yaki du’nya xalqının’ 1/5, barlıq qalalıqlardın’ 1/3 bo’legi tek sol «milioner» qalalarg’a tuwrı keledi.
BMSh nın’ mag’lıwmatlarına tiykarlanıp 29 mega qala (mega-u’lken) bar. U’lken qalalar tiykarında qala aglomeratsiyaları ju’zege keledi, olardın’ bir – birine qosılıp ketiwi megopolistlerdi rawajlandıradı: Bos-Vash, Chi-Pitts, San-San, Tokayda, solar qatarınan. En’ iri aglomeratsiyalar: Tokio (28 mln.), Bombey, San – Paulu, Nyu-york aglomeratsiyalarının’ ha’r birinde shama menen 18-19 mln. xalıq jasaydı. Song’ı jıllarda du’nya urbanizatsiyasın, a’dettegidey qala xalqı u’lesinin’ ko’beyip barıwın rawajlang’an ma’mleketler emes rawajlanıp atırg’an ma’mleketler belgilep bermekte. London, Parij, Vena, Moskva, Sank-Peterburg sıyaqlı qalalar xalqı o’spey atır, kerisinshe Shanxay, Bombey, San-Paulo, Reo de – janeyro, Stambul, Tegeran, Logos, Kalkutta, Pekin uqsag’an qalalar tez o’spekte. Demek, tarix «digirshigi» yamasa shıg’ısg’a yamasa Aziyag’a qaytpaqta.