Berdaq atinda

26-tema.


Joba:

1. 
   Tirkewishler.
   
2. 
   Dánekerler.
   
3. 
   Janapaylar.
   

Tayanısh sózler-tirkewish, tirkewishtiń túrleri, dáneker, dizbeklewshi hám baǵındırıwshı dánekerler, janapay, janapaylardıń túrleri, hár tárep sózler, tańlaq eliklewishler.

óziniń tiykarǵı mánisinen ayırılıp kómekshilik xızmetke ótken sóz shaqaplarınıń bir túri. Olardıń ózine tán leksikalıq belgileri bolmaydı. grammatikalıq mánisine hám xızmetine qaray úsh túrge bólinedi. 1. Tirkewishler; 2. Dánekerler; 3. Janapaylar.

Tirkewishler. qatarına kiretuǵın ózine tán ózgesheligi bar sóz shaqaplarınıń bir túri. Olar ózleri dizbeklesip kelgen sózler menen birge waqıtlıq, orınlıq, sebeplik, sınlıq, salıstırıwshılıq, qarsılıq mánilerin bildiredi. Qaraqalpaq tilinde tirkewishler shıǵısı jaǵınan úsh toparǵa bólinip qaraladı: 1) Túpkilikli tirkewishler. Buǵan óziniń leksikalıq mánisinen úzil-kesil ayırılǵan tirkewishler kiredı ushın, deyin, shekem, sayın, kibi, yańlı hám t.b. 2) Atawısh tirkewishler. Bul toparǵa atawısh hám ráwish sózlerden tirkewishlik xızmetke ótken sózler kiredı basqa, ózge, burın, jaqın, qarsı, soń hám t.b. Bul sózler retinde kómekshilik mánide de, dara sóz mánisinde de qollanıla aladı. 3) Feyil tirkewishler. Buǵan feyillik mániden tirkewishlik mánige ótken sózler kiredı baslap, boylap, jaǵalap, qarap, qaramastan, qaraǵanda hám t.b. Bul sózler de retinde kómekshilik mánide de, dara sóz mánisinde de qollanıla aladı.
Qaraqalpaq tilindegi tirkewishlerdiń ayırımlarınıń ataw sepligindegi, geybirewleriniń barıs, bir qatarlarınıń tabıs, al basqa toparlarınıń shıǵıs sepligindegi atawısh hám atawıshlıq xızmette qollanılatuǵın sózler menen dizbeklesip, olardı basqarıp keliwine qaray olar tórt toparǵa bólinedi.
1. Ataw sepligindegi sózlerdi (ayırımları iyelik sepligindegi almasıqlardı) basqarıp keletuǵın tirkewishler. Tirkewishlerdiń bir qatarları ataw sepligindegi atawısh yamasa atawıshlıq xızmette qollanılatuǵın sózler menen dizbeklesip, olardı basqarıp keledi. Olardıń eń baslıları mınalar: menen (penen, benen) haqqında, jóninde, tuwralı, jayında (jaylı), arqalı, ushın, sayın, boyınsha, kibi, yańlı, sıyaqlı, tárizli, taqılette, qurlı, quraqım, shelli, sebepli, qálpinde, túrde, ráwishte, retinde, sıpatında, qáddinde hám t.b. Mısalı: Jol menen birewler kiyatır.